بر خلاف سایر بلایایی که به‌سرعت توجه رسانه‌ها را به خود جلب می‌کند، خشکسالی و بیابان‌زایی بی‌سروصدا رخ می‌دهد و اغلب تا زمانی که عواقب غم‌انگیز آن قابل‌مشاهده نباشد، موردتوجه قرار نمی‌گیرد. اما تغییرات آب‌وهوایی در دهه‌های اخیر موجب تشدید خشکسالی و بیابان‌زایی شده است و این روند می‌تواند به تخریب کامل زمین منجر شود. براساس گزارش هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیمی (IPCC)، انتشار گازهای گلخانه‌ای منجربه افزایش دما، تغییرات آب‌وهوایی مکرر و تأثیرات خطرناک آن از جمله خشکسالی می‌شود و این شرایط سرتاسر جهان از جمهوری چک تا زامبیا را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. 

 بیابان‌زایی و علل آن

 بیابان‌زایی نوعی تخریب زمین است که در روند آن، منطقه‌ای با زمین‌های تقریباً خشک، به‌طور فزاینده‌ای خشک می‌شود، خاک مولد را تخریب می‌کند و بدنۀ آبی، تنوع‌زیستی و پوشش‌گیاهی خود را از دست می‌دهد. این روند تحت‌تأثیر عوامل متعدد، از جمله تغییرات آب‌وهوایی، جنگل‌زدایی، چرای بیش‌ازحد و شیوه‌های کشاورزی ناپایدار شکل می‌گیرد.

 موضوع، بسیار فراتر از مسئلۀ بیابان‌هایی مانند صحرای بزرگ آفریقا، کالاهاری یا گبی است. گزارش کنوانسیون مبارزه با بیابان‌زایی سازمان‌ملل، حاوی هشدار مهمی برای ساکنان سراسر جهان است و تفاوت‌های قابل‌توجهی را در مورد نسبت زمین‌های تخریب شده در هر منطقه نشان می‌دهد. براساس این گزارش، کشورهای جنوب صحرای آفریقا، آسیا غربی و جنوبی، آمریکای لاتین و دریای کارائیب با سرعتی بالاتر از میانگین جهانی تخریب زمین را تجربه کرده‌اند. قابل‌ذکر است که ۱۶۳ میلیون هکتار از کشورهای جنوب صحرای آفریقا و ۱۰۸ میلیون هکتار از کشورهای آمریکا لاتین و دریای کارائیب از سال ۲۰۱۵ در معرض تخریب زمین قرار گرفته‌اند.

 مناطقی که بیشتر تحت‌تأثیر بیابان‌زایی قرار گرفته‌اند

 براساس گزارش مجمع جهانی اقتصاد دربارۀ تأثیر کمی تغییرات آب‌وهوا بر سلامت انسان که در سال‌جاری منتشر شده است؛ در آفریقا حدود ۴۰ میلیون نفر در شرایط خشکسالی شدید زندگی می‌کنند.  همچنین براساس گزارش سایت Earth ، در منطقه آسیا، کشورهایی مانند چین، ازبکستان و قرقیزستان شاهد افزایش دما بوده‌اند. درحالی‌که برخی از مناطق این کشورها از دهۀ ۸۰ میلادی به‌عنوان منطقۀ جغرافیایی بیابانی طبقه‌بندی‌شده بودند، اما بیابان‌زایی در آن‌ها ادامه یافته و منجربه آب‌وهوای گرم‌تر شده است. علاوه‌براین، در کوهستان‌ها نیز کاهش بارش برف به ناپدیدشدن تدریجی یخچال‌های طبیعی منجر شده است و این امر، امنیت آب این مناطق را تهدید می‌کند. این شرایط بر روی زندگی مردم عادی و کشاورزان تأثیر بسیاری گذاشته است.  اما تخریب زمین بر مناطق معتدل‌تر نیز تأثیر می‌گذارد. آمارهای سامانۀ ملی اطلاعات یک‌پارچۀ خشکسالی که بخشی از ادارۀ ملی اقیانوسی و جوی ایالات متحده است، نشان می‌دهد که در ایالات متحدۀ آمریکا، تقریباً ۴۰ درصد از ۴۸ ایالت پایینی این کشور با خشکسالی مواجه هستند. جنوب اروپا نیز در سال‌های اخیر با خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کند. در اسپانیا، خشکسالی‌های مداوم و بهره‌برداری بیش‌ازحد از زمین برای کشاورزی و صنعت، جالیزهای این کشور را به‌شدت تحت‌تأثیر قرار داده است. اتحادیۀ اروپا در سال‌های اخیر نسبت‌به آسیب‌پذیری اعضای جنوبی خود در برابر بیابان‌زایی هشدار داده است. اتحادیۀ اروپا در گزارش‌های خود نه‌تنها به اسپانیا بلکه به پرتغال، ایتالیا، یونان، قبرس، بلغارستان و رومانی نیز اشاره کرده است.

 پیامدهای بیابان‌زایی

طبق گزارش کنوانسیون مبارزه با بیابان‌زایی سازمان‌ملل، حدود ۵۰۰ میلیون نفر در مناطق بیابانی زندگی می‌کنند. آن‌ها ممکن است با مشکلاتی مانند فقر شدید، نبودن امنیت غذایی، سوءتغذیه و عدم دسترسی به آب تمیز مواجه شوند. این گروه همچنین در برابر تغییرات آب‌وهوایی شدید، مانند خشکسالی و بلایای طبیعی آسیب‌پذیرتر هستند. در کنار این‌ها، مشکلات شدید معیشتی و خطر ایجاد درگیری بر سر منابع روبه‌کاهش، ممکن است آن‌ها را وادار به مهاجرت اجباری کند.  یکی از بارزترین نمونه‌های بیابان‌زایی، بیابان آرال‌قوم در آسیا مرکزی است. این منطقه از سال ۱۹۶۰ در بستر آنچه پیش‌ازاین دریاچۀ آرال بود پدیدار شده است. دریاچۀ آرال تا قبل‌از آغاز به خشک‌شدن، بزرگ‌ترین دریاچۀ آسیای مرکزی و چهارمین دریاچۀ جهان محسوب می‌شد. با این که سطح دریاچۀ آرال از زمان وجود آن نوسانات زیادی به خود دیده بود، اما بیشترین افت آب در آن از دهۀ ۶۰ میلادی رخ داد. علت آن نیز پروژه‌های عظیم آبیاری بود که در زمان اتحاد شوروی در این منطقه انجام شد و ورودی آب به دریاچه را به‌شدت کاهش داد. همچنین تغییر اقلیمی به‌مرورزمان، بستر خشک دریا را به بیابانی پوشیده‌از نمک تبدیل کرد. درنتیجه قایق‌های ماهی‌گیری به گل نشست و معیشت مردم منطقه از بین رفت.

 راهکار چیست؟

 طیف گسترده‌ای از اقدامات برای مقابله با بیابان‌زایی وجود دارد و برنامه‌های بسیاری در سراسر جهان در حال انجام است. از مهم‌ترین کارهایی که در این حوزه انجام شده، می‌توان به احیای جنگل‌ها و جنگل‌کاری اشاره کرد که می‌تواند به احیای خاک تخریب‌شده در مناطق مختلف کمک کند. به‌طور مثال، دولت ازبکستان در سال‌های اخیر، طرح جنگل‌کاری در دل دریاچهٔ خشک‌شدهٔ آرال را در دست اجرا دارد. این طرح تلاش می‌کند که حیات را در منطقهٔ آسیب‌دیدهٔ پیرامون این دریاچه احیا کند. بر مبنای طرح مذکور، تاکنون در بیش‌از ۱ میلیون هکتار از زمین‌های این منطقه، درختانی مقاوم نسبت‌به نمک و خشکی کاشته شده‌اند. سیاه‌تاغ درخت اصلی این طرح است که نقش یک سپر طبیعی را ایفا می‌کند و ماسه و نمک موجود را در سطح نگه می‌دارد.

 در منطقۀ آفریقا نیز طرح «دیوار بزرگ سبز» پروژه‌ای است که با کمک یازده کشور آفریقایی برای مهار پیشروی صحرای بزرگ آفریقا از طریق کاشت درختان و گیاهان مختلف شکل‌ گرفته است. بورکینافاسو، جیبوتی، اریتره، اتیوپی، مالی، موریتانی، نیجر، نیجریه، سنگال، سودان و چاد یازده کشور عضو طرح ایجاد دیوار سبز در آفریقا هستند. در طرح مذکور، انبوهی از درختان به‌شکل دیواری طویل از شرق به غرب قارۀ آفریقا و درست در زیر حاشیۀ جنوبی صحرای بزرگ آفریقا کاشته می‌شوند. هدف از ساختن این دیوار سبز، مقابله با پیامدهای تغییرات اقلیمی از طریق معکوس‌کردن روند بیابان‌زایی عنوان شده است. طول این دیوارِ درختی که یازده کشور را پوشش خواهد داد، ۷ هزار و ۶۰۰ کیلومتر محاسبه شده و عرض آن نیز پانزده کیلومتر در نظر گرفته شده است. گونۀ درختی که بیشتر در این مسیر سبز کاشته می‌شود، درخت آکاسیا یا صمغ عربی است که گفته می‌شود در برابر خشکسالی مقاوم است.

 یکی دیگر از راه‌های مقابله با تخریب زمین، معرفی شیوه‌های مدیریت پایدار زمین است. همچنین شیوه‌های مدیریت آب نیز راهکار دیگری برای مقابله با تخریب زمین است. به‌طور مثال، برداشت آب باران، آبیاری قطره‌ای و کاشت محصولات مقاوم به خشکی، می‌توانند مشکلات ناشی از کمبود آب را برطرف کنند. همچنین سایر اقدامات اصلاحی شامل پوشش‌گیاهی مجدد، احیای زیستگاه‌های طبیعی مانند تالاب‌ها یا کل بستر رودخانه نیز باید در دستور کار قرار گیرد.

 هرچند راهکارهای زیادی برای احیای زمین، مقابله با بیابان‌زایی و مقاوم‌سازی در برابر خشکسالی وجود دارد، اما بی‌توجهی به شرایط موجود می‌تواند مشکلات غیرقابل‌بازگشتی برای زمین و نسل حال و آینده به وجود آورد. بااینوجود، همبستگی جهانی که به نظر می‌رسد برای مقابله با بیابان‌زایی در سراسر جهان شکل گرفته، بسیاری از کارشناسان محیط‌‌زیست را به آینده‌ای بهتر امیدوار کرده است.

احیای تالاب‌ها، راه کاهش بیابان‌زایی

مقابله با بیابان‌زایی از کدام خطر سخن می‌گوید؟