«غار قلعه کرد: قدیمی‌ترین شواهد از مشاغل هومینین پلیستوسن میانی و یک دندان شیری انسان در تحقیقات فلات مرکزی ایران» عنوان مقاله‌ای است که به‌تازگی از سوی نشریهٔ باستان‌شناسی «پارینه‌سنگی» فرانسوی منتشر شده. این مقاله که با همکاری «حامد وحدتی‌نسب»، استاد گروه باستان‌شناسی دانشگاه تربیت مدرس و سرپرست تیم باستان‌شناسی و کاوش… در «قلعه کرد»، و «ژیل بوریون»، محقق مرکز ملی تحقیقات علمی فرانسه که در موزهٔ انسان‌شناسی پاریس فعالیت می‌کند، منتشر شده است نشان می‌دهد قدمت سکونت انسان در فلات ایران تا ۴۵۰ هزار سال پیش ارزیابی شده است. این مقاله براساس تازه‌ترین تحقیقات دربارهٔ غار «قلعه کرد» در فلات مرکزی ایران نوشته شده است؛ براساس این تحقیقات که نتیجهٔ آن به‌تازگی در نشریهٔ علمی و تخصصی منتشر شده، این غار قدیمی‌ترین غاری است که تاکنون در قلمرو وسیع منطقهٔ خاورمیانه کشف شده. این شواهد تاریخی، قدمت شواهد مشابهی را که پیشتر در این منطقه کشف شده بود، تقریباً ۳۰۰ هزار سال به عقب می‌راند.

 آغاز تحقیقات

در سال ۲۰۱۸ یک تیم دیرینه‌شناسی و انسان‌شناسی فرانسوی-ایرانی به سرپرستی «ژیل بریون» و «حامد وحدتی‌نسب» از دانشگاه تربیت مدرس تهران، غار «قلعه کرد» در قزوین و در محدودهٔ غربی فلات مرکزی ایران و در حاشیهٔ رشته‌کوه‌های زاگرس را مورد بررسی قرار دادند.

این غار در ارتفاع دو هزار و ۱۳۷ متری از سطح دریا قرار دارد و چند دهه قبل مورد حفاری غیرقانونی قرار گرفته بود و افرادی ابزارهای سنگی تراش‌خورده را بر روی سطح در نزدیکی ورودی غار کشف کرده بودند. «ژیل بریون» توصیف کرده که حفاری‌های جدید که تا عمق ۲.۵ متری در زمینی به وسعت ۱۱ مترمربع انجام شده، ده‌ها هزار شیء به‌دست داده است.

این محقق این فرضیه را مطرح کرده که احتمالاً گروه‌های انسانی در غار مستقر شده‌ بودند، در آنجا زندگی می‌کردند و غذا می‌خوردند، بدون اینکه به‌طور مداوم آن را اشغال کنند؛ زیرا در ارتفاع بیش از دو هزار متری از سطح دریا در این دورهٔ زمین‌شناسی که با دوره‌های یخبندان مشخص شده، مطمئناً این مکان در تمام طول سال برای انسان قابل دسترس نبوده است.

این محقق فرانسوی ابراز امیدواری کرده است کاوش‌ها در غار ادامه پیدا کند و سایر محوطه‌های این دوره‌ در این منطقهٔ عظیم مورد کاوش قرار گیرد.

اما حالا پس از انتشار مقاله، سرپرست تیم باستان‌شناسی و کاوش در «قلعه کرد» در گفت‌وگو با «پیام ما»‌ توضیح بیشتری دربارهٔ شروع تحقیقات می‌دهد و می‌گوید:‌ «غار قلعه کرد برای غارنوردان شناخته‌شده بود،‌ اما از منظر باستان‌شناسی مورد توجه قرار نگرفته بود تا اینکه بیش از  ۱۰ سال پیش در بررسی‌های باستان‌شناسی که استان قزوین انجام می‌داد، به دکتر سجاد علی‌بیگی که در حال حاضر رئیس پژوهشکدهٔ باستان‌شناسی هستند، موضوع اعلام می‌شود و ایشان در ابزارسنجی متوجه می‌شوند این غار باستانی و مکان زیست انسان بوده است. همان زمان مقاله‌ای مقدماتی در این باره منتشر می‌شود.»

مقاله‌ای که «حامد وحدتی‌نسب»‌ به آن اشاره می‌کند سال ۱۳۹۱ با عنوان «غار قلعه کرد آوج؛ شواهدی از استقرار دورهٔ پارینه‌سنگی میانی در کوهستان‌های جنوب‌غرب استان قزوین» به همت «سجاد علی‌بیگی» و «شهربانو سلیمانی» در نشریهٔ «پیام باستان‌شناس» منتشر شده است. در این مقاله ذکر شده بود «مطالعهٔ مقدماتی دست‌افزارهای سنگی به‌دست‌آمده از بررسی این مکان نشان‌دهندهٔ حضور فناوری لوالوا و تولیدات موستری است. چاله‌های حفریات غیرمجاز درون غار نشان می‌دهد بیش از ۲.۵ متر رسوبات و بقایای عصر سنگ در دهانهٔ ورودی غار نهشته شده است که نشان از قابلیت بالای این مکان برای کاوش دارد.»

وحدتی‌نسب توضیح می‌دهد که چند سال بعد یعنی در سال ۱۳۹۷ اعلام می‌شود در این محوطه تخریب‌های زیادی صورت گرفته است و قاچاقچیان به دهانهٔ ورودی غار آسیب زیادی وارد کرده‌اند و بعد از بررسی‌های اولیه از سوی «مژگان جایز» مشخص می‌شود لایه‌های فرهنگی زیر غار وجود دارد که آسیب دیده و حجم زیادی از خاک جابه‌جا شده است.

او می‌افزاید:‌ «در این زمان بود که با من تماس گرفتند و این تماس با کاوش و حفاری‌های من و یک تیم فرانسوی در جنوب سمنان در محوطهٔ میرک مصادف شد که آن‌هم مربوط به ۵۰ هزار سال پیش است. بعد از آن، من و همکار فرانسوی‌ام، ژیل بریون، از غار بازدید کردیم و با ظرفیت‌سنجی متوجه شدیم این غار باید بیشتر مورد توجه قرار گیرد و در آن کاوش‌های باستان‌شناسی دامنه‌دار انجام شود.» وحدتی‌‌نسب و تیم فرانسوی‌اش با هماهنگی و حمایت اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی قزوین  در سال ۱۳۹۸ کاوش را آغاز می‌کنند.

 فصل اول و دوم کاوش

آنچه امروز در مقالهٔ «غار قلعه کرد: قدیمی‌ترین شواهد از مشاغل هومینین پلیستوسن میانی و یک دندان شیری انسان در تحقیقات فلات مرکزی ایران» از سوی نشریهٔ باستان‌شناسی «پارینه‌سنگی» فرانسوی منتشر شده، درواقع نتایج به‌دست‌آمده از فصل اول و دوم کاوش‌هاست که در سال‌های ۱۳۹۸ و ۱۳۹۹ انجام شد.

سرپرست تیم باستان‌شناسی و کاوش در «قلعه کرد» در این باره توضیح بیشتری می‌دهد و می‌گوید:‌ «اولین و دومین فصل کاوش درواقع بیشتر به ساماندهی حفاری‌های غیرمجاز گذشت که طی آن خاک‌های بیرون‌ریخته را سرند کردیم تا اگر در آنها مواد فرهنگی وجود دارد، جدا کنیم یا چاله‌های ایجادشده را از آن شکل به‌هم‌ریخته دربیاوریم. هرچند، ضمن همین ساماندهی‌ها توانستیم نمونه‌برداری‌هایی برای سن‌سنجی انجام دهیم که برای آزمایشگاه‌های مجهز در فرانسه ارسال شد. درواقع در همان فصل دوم و از همان نمونه‌برداری‌های انجام‌شده بود که دندان شیری یک کودک انسان نئاندرتال به‌دست آمد.»

آن‌طور‌که وحدتی‌نسب می‌گوید بررسی و آزمایش این دندان شیری حدود دو سال طول کشید: «در حال حاضر با اطمینان می‌دانیم که این دندان شیری برای ۱۷۵ هزار سال پیش است.»

 کرونا و وقفه در کاوش‌ها

کرونا همان‌طورکه در همهٔ فعالیت‌ها وقفه ایجاد کرد، کار کاوش در «قلعه کرد»‌ را هم متوقف کرده بود؛ به‌طوری‌که کاوش‌های بعدی یعنی فصل سوم و چهارم بعد از دورهٔ شیوع ویروس کرونا و در سال‌های ۱۴۰۱ و ۱۴۰۲ انجام شد.

سرپرست تیم باستان‌شناسی و کاوش در «قلعه کرد» با ذکر این توضیح می‌گوید: «جمع‌بندی ما تا این لحظه این است که قدیمی‌ترین محوطهٔ باستانی ایران و قدیمی‌ترین جایی که نوعی از انسان در آن زندگی می‌کرده، همین منطقه است. البته این را قبلاً می‌دانستیم که انسان‌های کهن در ایران زندگی می‌کردند، اما هیچ‌وقت با چنین کاوش‌هایی به آن نرسیده بودیم. حالا اما کاوش‌ها به‌طور دقیق نشان می‌دهد، استقرار انسان تا ۴۵۰-۴۷۰ هزار سال پیش بوده است.»

وحدتی‌نسب که پیش‌ازاین غار را نیازمند حداقل ۱۰ سال کاوش توصیف کرده بود، تأکید می‌کند که این عدد حتماً بیشتر خواهد شد؛ زیرا نمونه‌های به‌دست‌آمده در کاوش‌های سوم و چهارم در آزمایشگاه است: «ما بعد از کاوش‌های فصل اول و دوم که مقاله‌اش به‌تازگی منتشر شده، به لایه‌های پایین‌تری رفتیم و نمونه‌های بیشتری جمع‌آوری کردیم که قطعاً با آمدن جواب آزمایش‌های جدید، سن استقرار انسان در منطقه قدیمی‌تر می‌شود. فعلاً می‌دانیم که این غار قدیمی‌ترین محوطه‌ای در ایران است که نشانه‌هایی از انسان در آن به‌دست‌آمده و جزو ۳-۴ محوطه‌ای است که بقایای انسان را در آن به‌دست آوردیم.»

او تأکید می‌کند که دندان کشف‌شده در حال حاضر در موزهٔ قزوین نگهداری می‌شود و برنامهٔ تیم کاوش این است که با حمایت ادارهٔ میراث فرهنگی،‌ گردشگری و صنایع‌دستی قزوین فصل پنجم کاوش در مردادماه امسال انجام شود.

 کمبود متخصص

غار «قلعه کرد» از زمره مهمترین محوطه‌های پارینه‌سنگی در ایران و خاورمیانه است که حتی برخی آثار به‌دست‌آمده در کاوش‌های آن حاکی از این است که غار پیش از انسان «نئاندرتال» محل سکونت گونه‌های دیگر انسانی همچون انسان «هایدلبرگ» یا احتمالاً نوعی از انسان راست‌قامت بوده و تاکنون دو نوع اسب پیش از تاریخی منقرض‌شده، گوزن، خرس قهوه‌ای و کرگدن در بقایای جانوری به‌دست‌آمده از این محوطه شناسایی شده است.

سرپرست تیم باستان‌شناسی و کاوش در «قلعه کرد» پیش‌ازاین در گفت‌وگویی تأکید کرده بود: «متأسفانه زمانی‌که باستان‌شناسان به محوطه‌ها به‌ویژه غارهای باستانی می‌رسند با تخریب گستردهٔ حفاری غیرمجاز مواجه می‌شود که نه‌‌تنها محیط‌زیست غار را تخریب کرده که لایه‌های تاریخی را برای همیشه از بین برده است و باستان‌شناسان عملاً نمی‌توانند کاری از پیش ببرند. تقریباً ۹۰ درصد از انرژی باستان‌شناسان برای ساماندهی محوطهٔ غار گرفته می‌شود.»

او حالا در ادامهٔ گفت‌وگو با «پیام ما» در پاسخ به این سؤال که چرا کاوش‌های باستان‌شناسی پیش‌از‌این دربارهٔ مناطق مهمی چون «قلعه کرد» صورت نگرفته بود، توضیح می‌دهد: «برای اتفاق نیفتادن کاوش تاکنون کسی را نمی‌توان مقصر دانست؛ زیرا این دوره‌ای که به‌اصطلاح عام غارنشینی نامیده می‌شود، یک تخصص خاص در باستان‌شناسی است و افراد کمی در ایران این تخصص را دارند که شاید تعدادشان به انگشتان یک دست هم نرسد که البته بسیاری‌شان هم در ایران زندگی نمی‌کنند.»

وحدتی‌نسب تأکید می‌کند:‌ «کاوش غارهای باستانی کار هر باستان‌شناسی نیست. درواقع، مثل این می‌ماند که ما پزشک متخصص چشم، مغز یا گوارش داریم. در باستان‌شناسی هم هر بخش تخصص موردنیاز خود را می‌خواهد. ما باستان‌شناس زیاد‌ داریم، اما باستان‌شناسی که مشخصاً روی غار کار کند کم. به‌نوعی مهمترین دلیل اینکه کسی تاکنون سراغ این غار نرفته، همین مسئله است.»

او در توضیح بیشتر این مسئله به وظیفهٔ اخلاقی کاوشگران اشاره می‌کند و می‌افزاید: «کاوش کردن یک محوطهٔ غاری ضمن اینکه تکنیک‌ها و پروتکل‌های خودش را دارد، مثل هر محوطهٔ باستانی دیگر نیازمند پایبندی به یک وظیفهٔ اخلاقی است. یک کاوشگر وظیفه دارد نتایج کاوش خود را به بهترین نحو تجزیه و تحلیل کند و در اختیار جوامع علمی قرار دهد؛ یعنی نباید کسی جایی را کاوش کند که نمی‌تواند نتایج آن را به‌خوبی منتشر کند. چه زمانی می‌تواند این کار را بکند؟ زمانی که در آزمایشگاه‌های معتبر کارهای آزمایشی را انجام دهد.»

نکتهٔ دیگر از نگاه وحدتی‌نسب تیم کاوش است که او در این باره می‌گوید: «تیم کاوش ما در قلعه کرد افراد زیادی را شامل می‌شد و بیش از ۳۰ نفر پشت صحنه در آزمایشگاه سرگرم کار هستند. اینکه چنین تیمی جمع شود، خودش کار سختی است و چیزی نیست که به‌صورت مداوم رخ دهد.»