تکرار وقوع سیلاب در کشور و در استان سیستان‌وبلوچستان ضرورت پیش‌بینی و آمادگی در برابر مخاطرات را گوشزد می‌کند و به‌ویژه تأکیدی است بر ضرورت بهبود زیرساخت‌ها و به‌کارگیری راهکارهای کنترل سیلاب مؤثر و سازگار با محیط طبیعی در استان سیستان‌و‌بلوچستان که به‌دلیل آسیب‌پذیری بالا در بخش‌های مختلف کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و محیط‌زیستی انکارناپذیر است. بررسی وضعیت منطقه نشان می‌دهد شهرستان‌های جنوبی این استان مانند ایرانشهر، سراوان، دلگان، بمپور، قصرقند و نیکشهر از جمله مناطق درگیر در هر سیلاب بوده و شدت بارش در هر دوره از رخداد، بیشتر از سایر نواحی گزارش شده است. در این مناطق ضعف در زیرساخت‌ها و شبکهٔ ارتباطی، سازه‌ها، شبکهٔ فاضلاب و دفع آب‌های سطحی به‌شدت مشهود است؛ آن‌هم در شرایطی که تجربهٔ سنوات اخیر و حتی بررسی سوابق گذشته، الگوی وقوع سیلاب تکرارشونده و ایجاد آبگرفتگی را در استان سیستان‌وبلوچستان نشان می‌دهد.

 فرسایش بالای خاک

پژوهشگاه سوانح طبیعی کشور در گزارشی تحلیلی که در مورد سیلاب فروردین ۱۴۰۳ در سیستان‌و‌بلوچستان منتشر کرده است، نوشت: «یکی از مهمترین نکاتی که در سیلاب‌های استان سیستان‌وبلوچستان حائز اهمیت است، درک «بهره‌گیری از فرصت طلایی ذخیرهٔ سیلاب» به‌منظور استفاده از آب باران در بازه‌های زمانی است که این استان نه‌تنها در تأمین آب در بخش‌های اقتصادی بلکه در تأمین آب شرب نیز با بن‌بست مواجه می‌شود. این در‌حالی‌است که طبق اظهارات رئیس کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس شورای اسلامی، نزدیک به دو میلیارد مترمکعب آب، در بارش‌های اخیر جنوب استان، به دریا سرازیر شده است.»

 تجمع رسوب در سدها

پژوهشگاه سوانح طبیعی تأکید می‌کند عملیات‌های آبخیزداری در مقابل سدسازی قرار نمی‌گیرد و نگرش افراطی درخصوص مقابله با سدسازی غیرعلمی و غیرمنطقی است. اما نکتهٔ مهم اینجاست که طرح‌های سدسازی به‌دلیل هزینه‌های بالای ساخت، لزوماً نیازمند مطالعهٔ عمیق و همه‌جانبه و تجزیه و تحلیل عملکرد و ارزیابی اثرات و تبعات محیطی، اقتصادی و اجتماعی است: از طرفی سدهایی که با هزینه‌های بالایی ساخته می‌شوند، دارای یک عمر مفید هستند، به‌طوری که هرچه از عمر آنها کمتر مانده باشد، هزینه‌های تحمیلی ناشی از آنها نیز بیشتر می‌شود و یکی از تهدیدهای اصلی کاهش عمر مفید سد، رسوبات بالادست رودخانه است. بنابراین، یکی از اصلی‌ترین شرایط برای احداث سد، مکان‌یابی دقیق و هدفمند است، به‌طوریکه عمر مفید آن در طراحی و اجرا با دقت بالا پیش‌بینی شود. این در‌حالی‌است که با توجه به ویژگی‌های محیط طبیعی در استان سیستان‌وبلوچستان و فرسایش‌پذیری خاک، به‌ویژه در زمان وقوع سیلاب، حجم بالایی از رسوبات تولید و توسط آب حمل می‌شود. 

هنوز هم با وجود‌ پیشرفت‌های زیاد در زمینهٔ علم و فناوری، سازه‌هایی همچون هوتک، دگار، دربند و خوشاب در مناطق مختلف ایران و به‌ویژه در استان سیستان‌وبلوچستان، برای تأمین آب و گذران زندگی مردم مورد استفاده‌اند. این روش‌ها و اینکه محل احداث سازه‌ها کجا باشد؟ نوع خاک زمین مورد استفاده چیست؟ آیا مناسب برای آبگیری است یا خیر؟ میزان نفوذپذیری یا نفوذناپذیری خاک و غیره حاصل تجربه و سال‌ها همزیستی مردم با منطقه است. قابل ذکر است که در گذشته مردم با کمترین امکانات و با استفاده از مصالحی که عموماً خاک و سنگ است این سازه‌ها را ایجاد کرده‌اند و ابزار و ماشین‌آلات قدرتمندی نیز برای این کار نداشتند. ولی باوجوداین، نسل‌ها با همین «راهکارهای مبتنی‌بر طبیعت» به زندگی و امرار معاش مشغول بوده‌اند.

رجوع به سازه‌های محلی

یکی از فراگیرترین سازه‌های جمع‌آوری سیلاب‌های ناشی از بارندگی‌های فصلی در استان سیستان‌وبلوچستان، هوتک است. هوتک، سازه‌ای است به‌شکل گودال که با هدف جمع‌آوری سیلاب‌های ناشی از بارندگی فصلی برای مصارف گوناگون از جمله تأمین آب شرب احشام و کمک به آبیاری کشت فصلی احداث می‌شود. در منطقهٔ چابهار و دشتیاری، در حدود ۵۴۸ آبادی از هوتک برای مصارف آبیاری و شرب احشام استفاده می‌شود. گاهی هوتک‌ها منابع آبی منحصربه‌فرد منطقه دشتیاری هستند.

 این گزارش در مورد این ساختارهای محلی نیز توضیح داد: «بلوچستان از جمله مناطقی است که دارای شاخص‌ترین روش‌های بومی در رابطه با بهره‌برداری سیلاب است. سامانه‌های هوتک و دگار در استان سیستان‌وبلوچستان صرفاً در نواحی جنوبی استان در روستاهای پلان، نوبندیان، کهیر، زرآباد، و به‌ویژه منطقهٔ دشتیاری از گذشته‌های دور رونق داشته و دارد. ازاین‌رو، در این منطقه به‌رغم توسعهٔ آبیاری نوین، هنوز روش‌های سنتی کارایی دارند. ایجاد «بندسار» به‌منظور کنترل سیلاب، تأمین و تعدیل آب‌های زیرزمینی و فرآیند کشاورزی پایدار، در بخش‌های مختلف استان سیستان‌وبلوچستان مرسوم بوده است. این شیوه نیز «مکانیزم مبتنی‌بر دانش و خرد بومیان بلوچ استان و متأثر از شرایط اقلیمی این استان» است و می‌تواند الگوی راهبردی مناسبی برای مدیریت منابع آب و آبخیزداری و همچنین انجام کشاورزی پایدار به‌شمار آید. به‌ویژه بومیان شهرستان کنارک از دیرباز با ایجاد و احداث سدهای خاکی (بندسار) توانسته‌اند در راستای حفاظت از منابع پایدار اقلیمشان برای کنترل سیلاب‌ها، آبخیزداری و افزایش و تعدیل خط تراز آب‌های زیرزمینی (آبخوان‌داری)، ایجاد بستر نهشته‌گذاری خاک‌های غنی سیل‌آور، تثبیت خاک، انسداد پیشروی بیابان به‌ویژه رسوبات ماسه بادی و در راستای استحصال محصولات کشاورزی پایدار به‌صورت دیم بهره جویند.»

نمایندهٔ شهرهای چابهار، نیکشهر، کنارک و قصرقند در مجلس، ضمن اشاره به بزرگترین فرسایش خاکی به‌شکل خندق و گرگروک‌های واقع در محدودهٔ دشتیاری بزرگ و میزان فرسایش هفت برابری میانگین کشوری، از عملکرد سیل‌بند بزرگ عورکی در مهار گرگروک‌ها به‌عنوان شاخصی در بیان اثرات نتیجه‌بخش عملیات آبخیزداری در منطقه یاد کرده است. پژوهشگاه سوانح طبیعی کشور در این گزارش گفت: «نکتهٔ مهم و قابل‌توجه دیگر دربارهٔ اثرات مخاطره سیلاب در استان سیستان‌وبلوچستان، این است که به‌دلیل هموار بودن سطح زمین و ریزدانگی بافت خاک و نفوذپذیری کم، با پخش‌شدگی و ماندگاری آب در سطح زمین و آبگرفتگی واحدهای مسکونی در سکونتگاه‌ها به‌ویژه آبادی‌ها مواجه هستیم و بارها در گزارش‌های و اخبار منتشرشده به موضوع وسعت و شدت آبگرفتگی در این استان اشاره شده است. باید توجه داشت که نوع خاک بر پایداری سازه‌ها و جلوگیری از بروز خطرات احتمالی ناشی از سست شدن ساختمان مؤثر است و اندازه و شکل دانه‌های خاک باعث ایجاد ویژگی‌های منحصربه‌فرد و خاصی می‌شود که در این منطقه، جذب بالای رطوبت در خاک‌های ریزدانه، احتمال نشست ساختمان را افزایش می‌دهد.»