«علمسازی»؛ تلفیق ۱۱ هنر دستی
تکنولوژی «علمسازی» را آسان کرده است، اما شاغلان این رشته معتقدند نتوانسته جای هنر دست را بگیرد
۲ مرداد ۱۴۰۲، ۲۲:۱۴
چند روزی از آغاز ماه محرم و آیینهای سوگواری سید و سالار شهیدان میگذرد. در چهارگوشۀ این سرزمین آداب و رسوم و آیینهای متفاوتی در حال برگزاری است، اما «علمگردانی»، «علمکشی» یا «علمبرداری» رسم مشترکی است که در هر شهر و روستایی دیده میشود. قدمت این آیین به قبل از روزگار صفوی بازمیگردد، اما آنچه مسلم است اینکه؛ ساخت «علم» به شکل و شمایل امروزی از عهد صفوی پا گرفت و کارگاه هنرمندان علمساز نیز بیشتر در اصفهان دیده میشود.
علم در مراسم عزاداری محرم با یاد حضرت ابوالفضل (ع) به مجلس آورده میشود و اینگونه به سوگ علمدار کربلا مینشینند. علمهای عزاداری مجموعهای از هنرهای سنتی است که با هنر دست هنرمندان شکل میگرفت و گاهی برای ساخت آن سالها زمان لازم بود. هر چند حالا قالبهای فولادی جای هنرهای دستی را گرفتهاند و صنعت هم کماکان جای خود را در این هنر باز کرده است، اما هنوز هنرمندانی هستند که تزئینات و ساخت تیغههای علم را با دست انجام میدهند.
یادگار عهد صفوی
علم از نمادهای با قدمت چند صدساله ایرانی است که در دستههای عزاداری امام حسین (ع) استفاده میشود و علمسازی هنری است که از دوران صفوی به جای مانده. در نگاه کلیتر، هنر فولادسازی در اصفهان از دوران سلجوقیان آغاز شد و از دورۀ صفویه تا امروز با نام علامتسازی در مراسم عزاداری اباعبدالله (ع) دیده میشود. تاریخ نشان میدهد با روی کار آمدن صفویان، صنعت فولادگری در ایران، رونق بیشتری یافت و به اوج خود رسید. علاقۀ صفویان به فولاد بسیار زیاد بود و علاوه بر وسایل شخصی شامل ابزار اسب، یراقآلات صندوق و وسایل کار میشد. فولادگری پس از صفویان نیز ادامه پیدا کرد و با وفور فولاد به همۀ شئون و ابزار روزمره رسوخ پیدا کرد. در زمان صفویه بود که فولاد از انحصار ارتش خارج و به خدمت مذهب نیز درآمد و علمسازی رونق گرفت. هنرمندان این هنر که بیشتر در اصفهان هستند، با وجود تمام مشقتهای آن به عشق سالار شهیدان، این هنر کهن را ادامه میدهند. رسم علمگردانی در دورۀ قاجار شکل تازهای گرفت و علامتها هر روز به همت هنرمندان ایرانی سنگینتر و نشانههای بیشتری به آن افزوده شد. در دورۀ ناصری چند علم مشهور وجود داشت که مربوط به دارالخلافه بود. قدیمیترین علمهای ایرانی در موزۀ «توپکاپی» در ترکیه نگهداری میشود. گفته میشود این علمها از غنایم جنگی است و پس از تصرف تبریز توسط سپاهیان عثمانی، شاه سلیم آنها را به استانبول منتقل کرد. یک علم هم در موزۀ مرکزی آستان قدس رضوی است که قدمت آن به قرن ۱۳ هجری قمری میرسد و در شهر اصفهان ساخته شده است.
هنر علامتسازی، مجموعهای از 11 رشتۀ هنری است که در هم ادغام میشود؛ مشبککاری، مجسمهسازی، حکاکی، خوشنویسی، طلاکوبی، اسلیمیسازی، پرندهسازی، چرندهسازی، درندهسازی، پرداختکاری و چلنگری. هر یک از این هنرها یک رشته کار است
مجموعهای از 11 هنر دستی
علامتسازی و ضریحسازی زیر مجموعهای از صنایعدستی فولادگری و چکشکاری به حساب میآید. هنوز هم هنرمندان صاحب ذوق و قریحه به این هنر وفادارند. در مراسم محرم، علامتهای هر شهر سبک و سیاق خودش را دارد و با شهر دیگری متفاوت است. تفاوت هم بیشتر در تعداد تیغهها و پرندههای روی علامت دیده میشود، یا بهعبارتی موتیفها و قلمزنی آنها با هم متفاوت است. هنر علامتسازی، مجموعهای از 11 رشتۀ هنری است که در هم ادغام میشود؛ مشبککاری، مجسمهسازی، حکاکی، خوشنویسی، طلاکوبی، اسلیمیسازی، پرندهسازی، چرندهسازی، درندهسازی، پرداختکاری و چلنگری. هر یک از این هنرها یک رشته کار است.
گفته میشود اگر در این 11 رشتۀ هنری تبحر داشته باشی، آن موقع است که علامتساز خواهی شد. علامتها از صفحات آهنی بهصورت تیغهای باریک و بلند ساخته میشد و در رأس آن علامت، نشان سنتی و قومی قبیلهای نصب میشد. در میان شیعهمذهبان نام الله، محمد( ص)، علی(ع) و پنج تن آل عبا (ع) روی علم نقرهکاری میشد. تیغۀ بلند و باریک آهنی با صفحهای مدور و بزرگتر در انتهای تیغۀ که دارای قابی از فلز بود خاتمه مییافت، دور این قاب را با سرهای حیوانات میآراستند. در دوران زندیان و قاجاریه تزئینات دیگری از جمله نگارۀ طاووس، پرنده، گلدان و… به علامتها اضافه شد و عزاداران مذهبی در ایام سوگواری با بزرگداشت و تشریفات دیگر آنها را به کار میبردند. معمولاً مجسمههایی که بر روی علم کار میشود، یکی مرغ بهشتی است و دیگری طاووس. طاووس مظهر زیبایی است. خورشیدی که بر بالهایش حک شده است، نماد درخشندگی و نورانیت است و اشاره به آیۀ «نورالسموات والارض» دارد.
یک علامتساز: کنار رفتن شیوههای سنتی، یک خطر بالقوه برای حرفۀ علامتسازی است. در قدیم تیغههای علامت را با دست میبریدند و آنقدر فلز را در آتش تفت میدادند و چکش روی آن میزدند تا پهن شود و سر و شکل بگیرد، اما امروزه با کمک دستگاهها، ورقهای فولادی را پرس میکنند و تیغه میسازند
صنعت جای هنر دست را گرفت
روزگاری علم یا علامت هر هیئت خاص خودش بود و بهنوعی هویت آن هیئت به حساب میآمد؛ علمهایی که کوچک و کمتیغه بودند، اما ساخت آنها دهها برابر علمهای امروز هزینه و زمان نیاز داشت. علامتها با دست تصویرگر هنرمندان ایرانی به تکنیکهای صنایع دستی مزین میشد تا تمثیل و واقعۀ عاشورا بر آنها نقش بندد. اما پیشرفت صنعت فلز آرامآرام پا جای پای هنرمندان علامتساز گذاشت و نازکی سر قلم آنها روی علامتها جای خود را برش سخت قالبها داد. هنر منحصر هر علامت که با دیگری فرق داشت، از یاد رفت و شکلها و تمثیلها یکشکل شدند. جای هنرهای سنتی و ساخت هنرمندان ایرانی را که نشان از اصالت هنر و احترام به آیین عاشورا داشت، کمکم اجناس وارداتی گرفتند و دیگر در کمتر هیئتهایی علامت دستساز دیده میشود. حالا این معدود علامتهای دستساز برای کلکسیوندارها به اجناسی گرانقیمت تبدیل شدهاند. برخی حتی مجموعهای از این علامتها را جمعآوری کردهاند. در برخی از هیئتهای قدیمی هنوز بهطور اندک علامتهای باقیمانده با ارج و قرب بر دیوار آویزان هستند و دیگر کمتر کسی سراغ علامتسازهای سنتی را میگیرد. نمونهای از این علامتهای قدیمی را میشود در تکیۀ حصار بوعلی شمیران دید.
قالبهای فلزی بهجای چکشکاری
این روزها کمتر نشانی از علامتهای دور برنجی که کار دست هنرمندان با ذوق قدیمی بود، یافت میشود و بهواسطۀ ساخت دستگاههای جدید، اجزای علامتهای امروزی نه با دست که به مدد دستگاههای غولپیکر ساخته میشود. اما در کارگاه علمسازی قدیمی در خیابان مولوی تهران که چراغ آن از سال 1332 روشن مانده، علم سازوکار و هنر دست است. برادران حسینی، فرزندان «حاج تقی حسینی» و از نوادگان «حاج اصغر حسینی» هستند که شغل یا بهعبارتی سنت علامتسازی را به پایتخت آوردند.
«احمد حسینی» که در این کارگاه مشغول کار است، کنار رفتن شیوههای سنتی را یک خطر بالقوه برای حرفۀ علامتسازی میداند. به گفتۀ او، در سالهای قدیم تیغههای علامت را با دست میبریدند و آنقدر فلز را در آتش تفت میدادند و چکش روی آن میزدند تا پهن شود و سر و شکل بگیرد، اما امروزه با کمک دستگاهها، ورقهای فولادی را پرس میکنند و تیغه میسازند. قبلاً حیوانهای برنجی روی علامت را با چکشکاری میساختند، اما حالا با قالب ساخته میشوند و کمتر کسی دنبال حیوانهای برنجی چکشکاریشده که قیمتشان هم بالاست میرود.
**
پیشرفت تکنولوژی، علامتسازی را آسانتر کرده، اما روی دیگر سکه این است که به این حرفه آسیب میزند؛ چون حس و حال قدیم در کارها ملموس نیست.
علمهای رایج در هیئتهای عزاداری
«علم چوبی» فرمی است شبیه به سرو که معمولاً روی آن را با پارچهای مشکی میپوشانند و در بالای آن یک تیغۀ علم، پنجه یا قبه وصل کرده و پارچههای رنگی نیز به آن میآویزند. «علم کردی» تزئیناتی شبیه به علم چوبی دارد. با این تفاوت که از چوب یک تکه ساخته میشود و به اصطلاح تو پر است. «علم جریده» از چوب یک تکه ساخته میشود، ولی باریک و قلمزنی در تزئینات آن سادهتر از دو نوع دیگر است و در مناطقی که از نظر مالی در مضیقهاند، معمولاً از علم جریده استفاده میشود.
برچسب ها:
پیشنهاد سردبیر
سرمایهگذاری در معدن بازنده
مطالب مرتبط
«شهناز نوحی» روانشناس، در گفتوگو با «پیام ما»:
ارزیابی روانی کادر درمان ضمانت اجرا ندارد
تنورسازی شاخهای هنر سفالگری است که با ورود صنعت نان ماشینی از تب و تاب افتاد
تنور خاموش تنورسازان
آموزش هنر اکولوژیک میتواند به ایجاد فرهنگ محیطزیستی در مدارس و جوامع کمک کند
«اکوآرت»، جنبشی هنری برای نجات زمین
گفتوگوی «پیام ما» با دو فعال صنعت گردشگری دربارهٔ ویژگیهای وزیر آیندۀ میراث فرهنگی
وزیر باید الفبای گردشگری را بداند
گام کوتاه برابری
بهزیستیِ کودکان کجاست؟
«برای اینکه فراموش نشوم»؛ آلبومی قدیمی در مرکز شهر
«با انرژی» از مهندسان نیروگاه رامین اهواز قدردانی میکند
فرهاد مشیری، نقاش ایرانی، درگذشت
دبیر کمیتۀ ملی طبیعتگردی و گردشگری سبز به «پیام ما» خبر داد:
ارتقاء فعالیت هتلها در مسیر گردشگری سبز
نظر کاربران
نظری برای این پست ثبت نشده است.
تبلیغات
وب گردی
- بیماری هاشیموتو چیست؟ علائم و راهکارهای درمان
- نورپردازی کابینت آشپزخانه چه تاثیری بر روحیه افراد دارد؟
- سفر به پوکت بهترین مقصد گرمسیری آسیا با تور تایلند آرزوی سفر
- بورس شمش گلدن ارت ( خانی )
- مقایسه گچبری پیش ساخته پلی یورتان و گچبری پیش ساخته پلی استایرن
- عطر بدون سردرد – 11 عطر مخصوص افراد میگرنی
- گیلکی کناری، پژوهشگر برتر متافیزیک ایرانی بر سکوهای بینالمللی
- چرا رزرو هتلهای 4 ستاره استانبول ارزشمند است؟
- کدام شاخص اقتصادی بیشترین تاثیر را روی پیشبینی قیمت انس طلا دارد؟
- محبوبترین تورهای ترکیه کدامند؟ بیشتر
بیشترین نظر کاربران
«آفاق آزادی در سپهر تاریخ» در غیاب زیباکلام
بیشترین بازنشر
پربازدیدها
1
به نام حیوانات به کام باغوحشداران
2
آشکارشدن گورهای ماقبلتاریخ هنگام ساخت بزرگراه
3
«بمو» را تکهتکه کردند
4
سوداگران گنج پل تاریخی ۳۰۰ ساله در بابل را تخریب کردند
5
محیطبانها با رد زنی چرخهای موتورسیکلت به شکارچیان رسیدند
دیدگاهتان را بنویسید