کارشـناسـان حـوزۀ محیـط‌زیسـت بر ضرورت اقتدار و چانه‌زنی سیاسی رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیسـت تأکید داشتند. این توجه هـمگانی به موضوع اقتدار، بیانگر تضعیف این سازمان طی سالیان اخیر است. این تضعیف به‌حدی بوده است که این سازمان را از انجام وظایف ذاتی خود ناتوان ساخته است. 

نظر مشــترک بعدی کارشناسان، لزوم برخورداری رئیس سازمان محیط‌زیست از دانش علمی و تجربۀ عملی کافی از محیط‌زیست ایران است. رئیس سازمان محیط‌زیـست بـاید بتـواند اولـویت‌های محیط‌زیستی ایران را به‌درستی تشخیص دهد و از بهترین متخصصان امر برای حل چالش‌های آن استفاده کند.

موضوع مشترک سومی که کارشناسان محیط‌زیست بر آن تأکید داشتند، لزوم توجه رئیس جدید سازمان محیط‌زیست بر استـفاده از ظرفیت مشـارکت‌های مردمـی و متـخصصان غیـردولتی بود. حقیقت ایـن است که ایران متخصصان محیط‌زیستی لایق کم ندارد، اما متأسفانه برخی سـازوکارهای ناکـارآمد مـوجب شده‌اند که این سرمایۀ کـارشناسی تقریباً بلااستفاده بماند. رئیـس بعدی سازمان باید رویه‌ای را در پیــش بگیرد که از ظرفیت متخـصصان غیردولتی به‌خوبی استفاده کند. توجه به فرصت‌های مالی و تخـصصی بین‌الـمللی نیـز از لازمـات محیط‌زیست کنونی ایران است. همچنین سرزمـین ایران متـعلق به مردم ایران است و سکان‌دار سازمان محیط‌زیست باید برای حفظ محیط‌زیست از ظرفیت مشارکت‌های مردمی نهایت استفاده را ببرد.

دغدغۀ بعدی آفت امنیتی‌شدن حوزۀ محیط‎‌زیست ایران در سال‌های اخیر است. متأسفانه برخوردهای امنیتی با فعالان محیط‌زیست در سالیان گذشته، باعث شـده اسـت که تـرس در مـیان کنشگران محیط‌زیـست ایران حاکم شود. نبود ملاک و مـعیارهای امنیتی در این حوزه و سـردرگمی و دلهرۀ فعالان محیط‌زیسـت، آنان را به انفعال کـشانده اسـت کـه دود آن در چشم طـبیعت ایران و مـردم ساکن در این کشور می‌رود. رئیـس جدید سازمان محیط‌زیست باید کار ویژۀ امنیتی‌زدایی از محیط‌زیست ایران را در اولویت‌های خود قرار دهد.

امـا مـوضوع مـهمی وجـود دارد کـه کارشناسان محیط‌زیـست کمتـر بـه آن پـرداخـتنـد. رئیـس جـدیـد سـازمـان محیط‌زیست باید طرحی نو دراندازد و رویۀ تازه‌ای را در این سازمان پایه‌ریزی کند؛ زیرا تجربیات گذشته نشان داده اسـت کـه طـرح‌های پـیشین نـاکافی بوده‌اند. 

محیط‌زیست ایران نیازمند روحی تازه است. به نظر من یکی از حلقه‌های مفقودۀ محیط‌زیست حال‌حاضر ایران، غایب بودن علوم اجتماعی در این حوزه است. علوم اجتماعی می‌تواند در جلب مشارکت‌های مردمی یا جذب ظرفیت جـامعه بـرای جـلـب توجه عمومی به موضوعات محیط‌زیسـتی به این حوزه کـمـک کـند. علوم اجـتـماعی ظرفیت فـراوانـی در تـمــامـی چــالـش‌هـای محیط‌زیستی دارد که لااقل در یک‌ طرف ذی‌نفعان آن، انسان قرار گرفته است. نوبت نقش‌آفرینی علوم اجتماعی فرا رسیده است.

محیط‌زیست نیازمند مدیر بحران‌ها

«بهمن ایزدی»، پیشکسوت محیط‌زیست

برای انتخاب بهترین فرد در مقام ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست، ابتدا باید یک ارزیابی از مدیریت گذشتۀ سازمان داشته باشیم. از نظر اینجانب، رؤسای گذشته با آزمون و خطا امور را پیش بردند و از مدیرانی استفاده کردند که تجربه و شناخت کافی از مبانی محیط‌زیست کشور نداشتند. بسیاری از مدیران صرفاً چون گرایش‌های سیاسی همسو با دولت مستقر داشتند، به مناسبی در محیط‌زیست دست یافتند. رئیس جدید سازمان محیط‌زیست باید بتواند با یک برنامۀ راهبردی، ایران را از گردنه‌های سختی که مدیریت ضعیف محیط‌زیست در دوره‌های گذشته ایجاد کرده است عبور دهد.

به نظـر من رئیس سازمان محیـط‌زیست باید دانـش و تجربۀ کافی از محـیط‌زیست ایران، به‌ویـژه محیط‌زیست اقلیـم‌های مختـلف ایران داشـته باشد تا براسـاس آن موفق به تـدوین و اجرای مـدیریت راهبـردی کاهش بحـران‌های محیط‌زیسـتی شود. اکنـون محیط‌زیست ایران در وضعیت سـلامت به‌ سـر نـمی‌برد. ناکارآمدی مدیران گذشـته سـبب شـده است که آب، هوا و خاک این سرزمین دچار بحران شود. برای مثال مسئلۀ فرونشست تهدیدی جدی برای کل ایران و مسئلۀ خشک‌شدن رودخانه‌ها و تالاب‌ها یک نگرانی عمیق و تهدید‌کنندۀ تمامی زیست‌مندان ایـران اسـت. پــس شـرایـط اکـولـوژیـکی و هیدرولوژیکی ایـران عـادی نـیست و با بـحران مواجه اسـت. مـدیریت جدیـد سـازمان بایـد به واقعیت بحـرانـی بـودن محیط‌زیـست ایران باور داشته بـاشد و برنـامـه‌های راهـبردی خـود را باتوجه‌به این شرایط تنظیم کند.

رئیس جـدید سازمان باید به مدیریت حفاظت اکولوژیکی به‌عنوان سنگ‌بنای پایداری ارزش‌های اکولوژیکی و هیدرولوژیکی کشور پایبند باشد. فرد منتخـب بایـد بـرای حفـظ استـقلال تخصصی سـازمـان محـیط‌زیسـت بکوشـد و از سیـستم مدیریت پادگانی که متأثر از سیاست‌زدگی است، دوری کنـد. دیـگر نمی‌توان اجازه داد که مدیریت سازمـان حفاظـت محیط‌زیسـت بـه‌عنوان یک دستگاه تضعیف‌شده زیر نظر سایر دستگاه‌های دولتی بهره‌بردار قرار گیرد.

قاطعیت یکی دیگر از ویژگی‌های لازم برای ریاست سازمان محیط‌زیست است. او باید بسیار روشن از محیط‌زیست و منابع پایۀ کشور دفاع کند و در برابر فشارها کوتاه نیاید.

رئیس سازمان محیط‌زیست همچـنین باید از برنامۀ شـکلی و روبنایی فاصله بگیرد و مردم، تشکـل‌های غـیردولتی و انجمن‌های محلی را به‌عنوان سـرمایه‌های بی‌بدیل کشور در حفاظت محیط‌زیست دخیل کند. او باید با ایجاد راهکار مدیریت حفاظت مشارکتی موجب ارتقاء مدیریت حفاظت از بوم‌سازگان مختلف کشور شود. ما بدون مردم که قاعدۀ اصلی تمامی مسائل و راهکارهای کشور هسـتند، راه به جـایی نخواهیم برد. چه بخواهیـم و چه نخواهـیم، تـمامی مردم ارتباط تنگاتنـگ و حیاتی با شاخص‌های محیط‌زیستی کشور دارند. بنابراین باید مردم را به‌عنوان صاحبان اصلی این مواهب و سرمایه‌های کشور به‌ حساب آوریم و از این نیروی بالقوه استفاده کنیم.

مدیـریت جـدید سازمان محیط‌زیست همچنین بایـد به بسـط فـرهنگ آموزشی مبـادرت ورزد و موجبات تنویر افکار عمومی را فراهم آورد. این فرد باید انتقادپذیر و پاسـخگو به مردم و انجمن‌های بومی و مـحلی و عشایر باشد.

منتخیب رئیس‌جمهور برای محیط‌زیست باید با به‌کارگرفتن افرادی که از سلامت و سوابق روشنی در حـوزۀ محـیط‌زیسـت و کـار با محـیط‌بانان برخوردارند، از منافع پایۀ کشور محافـظت کند. رئیـس جـدید بایـد موجبات تقویت محیط‌‍بانان به‌عنوان بازوان اجرایی سـازمان را فراهم کند تا متنـاسب با ظرفیت حـفـاظت مناطق چهارگانه و ارتقـاء هـرم‌های حـفاظت از بـوم‌سازگان کشور، بتوانیم از بحران‌های محیط‌زیستی گذر کنیم.

همان‌طور که می‌دانیم، یکی از چالش‌هایی که سـازمـان مـحیط‌زیست همـواره با آن دست به گریبان بوده اسـت، تـحت فــشار قـرار گرفـتن از سوی نمـایندگان مجـلس و مــدیـران سـایـر دستـگاه‌های دولـتی بـرای اغـمـاض در اعـمال مدیریت در مناطق چهارگانه بوده است. متأسفانه برخی شخصیت‌ها و دسـتگاه‌های دولتی همواره در تقلای رسیدن به خواسـته‌های خـود هستند، حتـی اگـر این خواسـته‌ها بـه‌ بهـای فـنا شدن ارزش‌هـای سـرزمینی ایران تمام شـود. بنابراین یک مدیر خوب برای سازمان محیط‌زیست، باید برای کم‌رنگ‌کردن چنین تمناهایی، دارای دانش و تـوانـایی کـافـی در چـانه‌زنـی در بـرابر سایر دستگاه‌های دولـتی و نظارتی و قانون‌گذار باشد. ضروری اسـت کـه رئیــس جـدید برای افزایش مـعـرفت و دانـش اکـولـوژیـکی مـدیران سـایر دستگاه‌های دولتی اقدام کند.

رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیسـت در دولت چـهاردهم بـاید شـناخـت دقیـقـی از شـرایط مـحیط‌زیستی کشورمان داشته باشد و پایبند به اجــرای تعـهدات نیـمه‌کارۀ سـازمان حـفاظت محیط‌زیست به‌ویژه در مناطقی که تحت پوشش کنوانسیون رامسر هستند باشد. او باید تخصیص حقابه‌های محیط‌زیستی رودخانه‌ها و تالاب‌های خشکیدۀ کشور و احیاء آن‌ها را در دستور کار قرار دهد.

چانه‌زنی سیاسی نیاز امروز محیط‌زیست ایران

«پوریا سپهوند»، پژوهشگر حیات‌وحش

بی‌تردید انتخاب ملت ایران در ۱۵ تیرماه، برآورد گزینـش مـلی از میان دو رویکرد متفاوت بود. حـال انتخاب «مـسعود پزشـکیان» رأی به تـخصص‌گـرایی از سـوی اذهان اکثریت ملت ایران تلقی می‌شـود که امید است این ودیعۀ امیدآفرین و وحدت‌ساز بر آسمان محیط زیست ایران نیز پدیدار شود.

اما در مورد متصدی سمت معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان محیط‌زیست، پیش از آنکه بخواهیم مـلاک و شـاخصی بـرشماریم، باید بدانیم که قرار است چه اهداف و مأموریتی برای این سمت در چهار سال آینده تعریف شود. تعیین و تعریف مـأموریت و اهداف برای هر سازمان و نهادی نیـز پیش از هر اقدامی نیازمند یک برآورد از وضـعیت حال‌حاضر است. پس ما قبل از هر اقدامـی باید بدانیم وضعیت فعلی محیط‌زیست کشور ایران چگونه است؟ 

محیط‌زیست ایران درحال‌حاضر با چالش‌های زیـادی مـواجه اسـت. مساحـت‌های زیادی از مناطـق طبـیـعی و حـفـاظت‌شده دستخوش تغییرات و تـخریب فزاینـده‌ای شده است و متعاقب آن شـاهد جزیره‌ای‌شدن زیستگاه‌ها، کاهش جمعیت و دامنۀ پراکـندگی گونه‌های گیاهی و جانوری و اضافه‌شدن تعداد قابل‌توجهی از این گونـه‌ها به لیـست در معرض انقراض بوده‌ایم. ایران همـچنین شاهد آلودگی‌های متعدد در حوزه‌های خاک، آب و هوا است. این آلودگی‌ها یکی از مهم‌ترین دلایل مرگ و بیماری تعداد قابل‌توجهی از ساکنان این سرزمین است و هزینۀ بسیار گزافی بر شبکۀ بهداشت و درمان کشور تحمیل می‌کند. ما متأسفانه در زمینۀ فرسایش خاک و فرونشست سفره‌های آب‌های زیرزمینی رکورددار جهان‌ایم و این به‌معنای تهدید تمدن چندین‌هزارسالۀ ایران است.

چالش بعدی مربوط به آمایش سرزمین و توسعۀ نامتوازن در سراسر کشور است. متأسفانه به‌دلیل عدم اولویت‌بخشی مسائل مربوط به محیط‌زیست، اثرگذاری حداقلی و نفوذ سیاسی کم مدیران و دغدغه‌مندان محیط‌زیست در طول سالیان گذشته، صنایع با کمترین توجه به توانایی سرزمین‌ها در نقاط نامناسب توسعه پیدا کرده‌اند که این توسعه‌های ناپایدار باعث ایجاد طیف گسترده‌ای از تخریب‌ها و آلودگی‌ها در نقاط مختلف سرزمین شده است.

موضوع تعـامل و اسـتفاده از توان کنشگران غیردولتی محیط‌زیست نیز از موضوعات مهم است که در سالیان گذشته به چالش تبدیل شده است. خوش‌بختانه در یکی‌دو دهۀ اخیر، شاهد تعداد فزاینده‌ای از کنشگران و مطالبه‌گران محیط‌زیستی در ایران بوده‌ایم. این یک ظرفیت بـزرگ بـرای کـشـور اسـت کـه گـروه‌هـای محیط‌زیستی، مؤسسات و نهادهای غیردولتی، از افراد صاحب‌نظر و متخصصان تشکیل شده‌اند. این افراد و گروه‌ها توانایی‌های شگرفی در کمک به سازمان حفاظت محیط‌زیست در حوزه‌های مختلف دارند، اما متأسفانه در چند سال گذشته به‌جای استفاده از این ظرفیت‌ها، کارشناسان و فعالان به‌عنوان تهدید برای سازمان محیط‌زیست پنداشته شدند و کمترین نقش را در تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری داشتند. این باعث ایجاد نارضایتی بزرگ و سـرخوردگی در جامعۀ محـیط‌زیستی شــده اسـت که یکی از مهم‌ترین سـرمایه‌های ســازمان محیط‌زیست هستند.

چالش بعدی مـربوط به روند تصمیم‌گیری و فضای سازمان محیط‌زیست است. متأسفانه در چند سال گذشته نهـادهای غیرمرتبط و افراد ناکارآمد توانستند در بدنۀ اصلی سازمان حفاظت محیط‌زیـست نفوذ کرده و نقش‌های مهم و کلیدی را اشغال کنند. آن‌ها توانستند فضای این سازمان که یک فضای نظارتی و تخصصی بود را به مسائل نامربوط مثل مسائل امنیتی سوق دهند و کوچکترین مسائل مربوط به این حوزه که قبل‌تر به‌راحتی در خود سازمان رفع می‌شد را به چالش‌های بزرگ با دخالت انواعی از نهادهای نامربوط بدل کنند. همین مسئله چـه در خود سـازمان محـیط‌زیـست و چـه در گـروه‌هـای غیردولتی، فضای مسمومی را به‌ وجود آورده و باعـث نارضایـتی و اعتـراض افـراد زیادی شده است.

یکی از مهم‌ترین چالش‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست، عدم وجود شایسته‌سالاری است. متأسفانه در سالیان گذشته علی‌رغم وجود افراد متعهد و متخصص، افرادی اغلب سمت‌ها و جایگاه‌های مهم را در این سازمان اشغال کرده‌اند که کمترین سواد و تجـربه را در این حوزه داشته‌اند. همین امر باعث شده است که سازمان محیط‌زیست عمـلکرد ضعیفی را در چند سال گذشته از خود نشان دهد.

به نـظر مـن، فردی که قرار است بر صندلی ریاست سازمان محیط‌زیست تکیه بزند، باید پیش از هر قابلیتی توان چانه‌زنی سیاسی و نفوذ در سایر سازمان‌ها و بدنۀ حـکم‌رانی و دولت را داشته باشد. چون در فضای سیـاسی کنونی کشور بـرای غـلبه بر چـالش‌های بیان‌شده و جلوگیری از روند مهلک ورشکستی محیط‌زیست کـشور، قـبل از هـر قـابلیت و تـوانایی، قدرت سیاسی و امتیازگیری لازم است. 

ویژگی بعدی را باید توانایی علمی و فهم مسائل مختلف پیرامون حوزۀ محیط‌زیست دانست. رئیس سازمان همچنین می‌بایست به جامعۀ غیردولتی، جامعۀ دانشگاهی و متخصصانی که به هر دلـیلی خـارج از سـازمان محیط‌زیست مشغول به حفاظت و کنشـگری هستند، باور داشته باشد و آن‌ها را به‌عنوان جـزء جدایی‌ناپذیر سازمان محیـط‌زیست پـذیرفته باشـد. لازمۀ داشتن ایـن ویژگی آن اسـت که فرد در سـابقۀ خود کارنامۀ مـثبتی در این راستا داشته باشد. رزومۀ رئیس منتـخب باید نمایان‌گر باور او به متخصصان و کنش‌گران و فعالان محیط‌زیست به‌عنوان بازوی قدرتمند این سازمان باشد.

توجـه به شـایسته‌سـالاری در بـدنـۀ سـازمان محـیط‌زیست یکی دیگر از ویژگی‌های لازم برای ریاست آن اسـت. در داخل و خارج از سازمان محیط‌زیست متخصصان زیادی وجود دارند، ولی قدرت گرفتن طیف نالایق و مسلط شدن فضای امنیتی بر محیط‌زیست کشور باعث شده است که این متخصصان از همکاری با سازمان محیط‌زیست اجتناب کنند و یا کنار گذاشته شوند. متأسفانه در سه سال گذشته بسیاری از مدیران لایق و کارآمد سازمان محیط‌زیست از این سازمان طرد شدند. رئیس آیندۀ سازمان محیط‌زیست باید این متخصصان را به میدان برگرداند و جایگاه متناسبی را برای آن‌ها در نظر گیرد.

هـمچنین سـازمان محـیط‌زیست مـی‌تـواند از فـرصت‌هـای داخـلی و بـیـن‌الـمـلــلی بـرای محیط‌زیست ایران نهایت بهره را ببرد. نهادهای مرتبط با محیط‌زیست در سراسر جهان به‌صورت بنـیادی باید هـمکاری‌های بین‌المـللی را در فعالیـت‌های خــود تـعـریف کـنند. ایـن لازمۀ حفاظت از عرصه‌های طبـیـعی و محیط‌زیست سالـم اسـت. چـون زیـسـت‌بوم‌ها و گونه‌های جانوری و گیاهی مرز سیاسی نمی‌شناسند. این درحالی‌است که سازمان‌های بین‌المللی معمولاً برای کـشورهای درحـال‌توسـعـه موقعـیت‌هـا و فرصـت‌های ویژه‌ای قـائل هسـتـنـد و مـا هـم می‌توانیم از این فرصـت‌ها به‌خوبی استفاده کنیم. اما متأسفانه در چـند سال گذشته تمام درهای بهره‌گیری از این فرصت‌ها بسته بود. لازم اسـت کـه رئیـس سـازمان مـحیط‌زیست به استفاده از ظرفیت‌های خارجی باور داشته باشد و درهای کشور را برای هر فرصتی باز گذارد.

در شرایط کنونی که به‌حق می‌توان آن را شرایط اضطرار دانست که در هریک از چالش‌های یادشـده عدم واکنش مناسب از طرف سازمان محیط‌زیـست می‌تـواند به نابودی زیست‌بوم، سرزمین و محل زیسـت و انقراض منجر شود، مهم‌ترین ویژگی فردی کـه قرار است بر منصب رئیـس سـازمان محیط‌زیست تکیه بزند، اقتدار سیاسی و تـوان چانه‌زنی و امتیازگیری در بدنۀ حکم‌رانی کشور است. همـچنین رئیس سازمان محیط‌زیـست به‌عنـوان یک سازمان نظارتی و تخصصی، مناسب‌تر است فردی باشد که مراتب ترقی را از بدنۀ خود سازمان طی کرده باشد. زیرا فهم و درک چالش‌های پیرامون محیط‌زیست، نیاز به تخصص و تجربۀ فراوان دارد. 

خوش‌بختانه علی‌رغم عدم شفافیت دولت‌های پیشین، این روزها در رسـانه‌ها می‌بینیم که کمیته‌هایی برای انتخاب اعـضای کابینۀ دولت جدید و البـته رئـیس سازمان محیط‌زیست مشخص شده است و نام افراد مختلفی به‌عنوان نامزدهای ریاست سازمان مطرح شده است. باعث خرسندی و امیدواری است که عمدۀ افراد اعلام‌شده به‌عنوان عضو در کمیتۀ محیط‌زیست، شایستگی لازم در این سمت حساس را دارند و البته نام افرادی نیز که در دولت‌های پیشین در سـمت معاونت طبیعی سازمان محیط‌زیست بـوده‌اند و شایستگی سیاسی و تخصصی خود را اثـبات کرده‌اند، به‌عنوان اصلی‌ترین گزینه‌های ریاست مطرح است.

و در انتها، امیدوارم «مسعود پزشکیان» به‌عنوان رئیس کابینۀ دولت چهاردهم، باور داشته باشد که جایگاه ریـاست سـازمان محـیط‌زیست از بسیاری از جایگاه‌های حکم‌رانی در کشور نقش مؤثرتر و مـهم‌تری در کـیفیت حـیات ساکنان ایران‌زمین دارد و انتخاب فردی قـوی، مؤثر و متخصص برای آن می‌تواند در رضـایت عمومی اجتماع ایرن نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای را ایفا کند.