آمارهای منتشرشده از سوی سازمان شیلات در دوره‌های زمانی ۱۰ و ۲۰ ساله از صید نشان می‌دهد صید در دریای خزر با شیب معنی‌داری رو به کاهش است و آنچه در سبد صید صیادان مجاز و غیرمجاز بر سفره مردم قرار می‌گیرد، باوجود همۀ تلاش‌های مراکز بازسازی شیلات و استخرهای هچری (استخرهای خاکی و ساحلی ویژۀ پرورش بچه‌ماهی) و پره‌های صیادی، درآمد اندکی است. براساس گزارش میدانی «پیام ما» در پایان فصل صید خزر، میزان سود یک فصل صید برای هر صیاد پره فقط ۳۰۰ هزار تومان بود.

در تبلیغات دولتی عموماً اصلی‌ترین دلیل کاهش ذخایر ماهیان دریای خزر به حجم گستردۀ فعالیت‌های صیادی غیرمجاز در آب‌های ساحلی خزر نسبت داده می‌شود که این دام‌گذاری‌ها تأثیرات بسیار زیانباری بر ذخایر آبزی و فعالیت صیادان قانونی دارد. گرچه این دلیل هم یکی از دلایل بسیار مهم است، اما ازبین‌رفتن شرایط تکثیر و بازسازی طبیعی ماهیان در رودخانه‌های مهم شیلاتی ناشی از ورود انواع آلاینده‌های صنعتی، شهری و کشاورزی، شن‌برداری، کمبود آب و صید غیرمجاز در «مصب» و بالادست رودخانه‌ها از سوی صاحبان صنایع و همچنین کسب‌وکارهای محلی نیز آثار بسیار نامطلوبی بر ذخایر آبزیان دریای خزر و صید شرکت‌های صیادی پره گذاشته است.
سازمان شیلات کشور در گزارشی که در آخرین روز خرداد منتشر کرد، نوشت: «تأثیرات مخرب و زیانبار آلودگی خزر به حدی است که گونه‌های آبزی ارزشمند خزر، مانند هفت‌ گونه از آبزیان تالاب انزلی در خطر انقراض هستند. به‌همین منظور شیلات با صیانت از انفال دریا برای حفظ، تکثیر و بازسازی ذخایر ژنتیکی دریا اقدامات گسترده‌ای در دستورکار خود قرار داد و امسال در آغاز فصل رهاسازی ماهیان، ۴.۵ میلیون قطعه بچه‌ماهی استخوانی و خاویاری در دریای خزر رهاسازی شد.»
موضوعی که باعث شد تا سازمان شیلات کشور طرحی به‌نام «بازسازی ذخایر شریان حیاتی فعالیت صیادی در کرانۀ خزر» را به‌شکل گسترده‌ای در دستورکار قرار دهد، البته این طرح از سال‌های گذشته و با مختصات دیگری اجرا می‌شد.

یک کارشناس شیلات معتقد است رفع آلودگی‌های خزر و رودخانه‌های منتهی به خزر اولویت است

آلودگی های دردسرساز
بازسازی ذخایر ژنتیکی ماهی‌ها در ایران برای نخستین‌بار در سال ۱۳۱۸ و در گیلان با تکثیر ماهی سفید شروع شد. این مرکز تا سال ۱۳۴۷ حدود ۵۰ میلیون لارو ماهی سفید تولید و در رودخانه‌های منتهی به تالاب رهاسازی کرد. گزارش عملکرد این سازمان در دهۀ بعد در اسناد سازمان شیلات گم شده است. یک‎سال پس از انقلاب، مرکز تکثیر دیگری در ساری نیز راه‌اندازی شد. اکنون هشت مرکز بازسازی ذخایر آبزیان در ضلع جنوبی دریای خزر وجود دارد، اما به گفتۀ مسئولان شرکت شیلات ایران، این گیلان است که به اندازۀ دو استان مازندران و گلستان در تکثیر و رهاسازی و بازسازی ماهیان استخوانی و خاویاری فعالیت می‌کند. باوجوداین، به‌نظر می‌رسد تلاش برای حفظ ماهی‌های دریای خزر چندان به نتیجه نرسیده است و نه‌تنها هرسال از جمعیت این گونه‌ها کم می‌شود که از تنوع ماهی‌های صیدشدۀ موجود نیز کاسته می‌شود. سرپرست مرکز تکثیر شهید انصاری به «پیام ما» اعلام می‌کند که امسال در این مرکز ۱۲۵ میلیون لارو ماهی سفید بهاره تولید شد و طرح مطالعاتی تکثیر مصنوعی گونه در معرض انقراض سَس‌ماهی بزرگ‌سر دریای خزر برای نخستین‌بار در کشور آغاز شد و در آینده تکثیر و بازسازی ذخایر ژنتیکی ماهیان غیراقتصادی متشکل از انواع ماهیان حوزۀ جنوبی دریای خزر در دستورکار این مرکز قرار دارد.»
«دانیال گروهی» توضیح می‌دهد: «در این زمینه با چالش‌ها و محدودیت‌هایی مواجهیم که از آن جمله می‌توان به تغییراقلیم، خشکسالی و ورود انواع پساب‌های صنعتی شهری، روستایی، بیمارستانی و حتی سموم کشاورزی به رودخانه‌ها و تمام منابع آبی اشاره کرد که به یکی از دغدغه‌های ما در این بخش تبدیل شده است. ایران و چهار کشور دیگر از منابع آبی دریای خزر استفاده می‌کنند و استفاده از شناورهای تجاری، نفتی و نظامی در دریا توسط این کشورها می‌تواند تأثیرات منفی در بازسازی ذخایر داشته باشد.»
به گفتۀ او، همۀ این عوامل موجب می‌شود زیستگاه آبزیان تحت‌تأثیر قرار گیرد، به‌همین دلیل مراکز بازسازی ذخایر برای حفظ مولدان گونه‌های مختلف در امر بازسازی ذخایر که درواقع یک اقدام واجب و جبرانی است، فعالیت می‌کنند.
براساس اعلام این مرکز، ماهیانی که ضرورت بازسازی ذخایر دارند، گونه‌هایی مانند سیم، کپور تالابی، سیاه‌کولی، شاه‌کولی، لای‌ماهی، اردک‌ماهی بودند که طی سال‌های اخیر ماهی «سرخ‌باله» و «کولمه» و «خرچنگ دراز آب‌ شیرین» هم به این فهرست اضافه شدند.

اکنون فقط ایران و روسیه هستند که سالیان متمادی با راه‌اندازی مراکز بازسازی ذخایر اقدام به تکثیر و رهاسازی انواع ماهیان استخوانی و خاویاری می‌کنند و این یعنی بخش قابل‌توجهی از ذینفعان در این فرآیند نقشی ندارند

بازسازی، چیزی بیش از مرکز تکثیر می‌خواهد
«محمد زیادلو»، کارشناس شیلات، اما معتقد است آنچه در مورد بازسازی و احیای ذخایر ماهی‌های دریای خزر ضرورت دارد، جایی خارج از مراکز تکثیر اتفاق می‌افتد. به اعتقاد زیادلو رفع مشکلات خزر و پیش از آن رودخانه‌های منتهی به خزر در اولویت است: «بسیاری از گونه‌های ما در تالاب و رودخانه‌ها جزو شاخص‌های سنجش آب‌های سالم هستند. ماهیانی مانند «مخرج لوله‌ای»، «سوف حاجی طرخان»، «سرخ‌باله» و «کولمه» از آن دسته ماهیانی هستند که در یک موقعیت مناسب و سالم می‌توانند به حیات خود ادامه دهند که در سال‌های اخیر جمعیت آنها کاهش یافته است و این ماهیان در تورهای صیادان و سبد صید مشاهده نمی‌شود.»
این کارشناس در مورد ماهیان در خطر انقراض این دریا می‌گوید: «ماهی اسبله که یک ماهی بدون پولک است، جزو گونه‌هایی است که به‌شدت با کم‌شدن جمعیت آن مواجهیم. این ماهی برای پاکسازی ماهیان بیمار و زخمی در محیط آبی می‌تواند بسیار حائز اهمیت باشد. موضوع این است که فعالیت مراکز تکثیر در مورد ماهیانی از این دست باید بسیار بیشتر باشد. علاوه بر این زیستگاه ماهی‌ها باید پالایش شود که طبیعتاً نه جزء اختیارات سازمان شیلات است و نه جزء مراکز تکثیر. آنچه در حوزۀ اختیارات سازمان شیلات قرار می‌گیرد، این است که در کارگروه‌های حاکمیتی‌ای که عضو است، حضور فعالانه‌تری داشته باشد و همچنین تلاش کند اعتبارات این بخش را به‌سمت مراکز تکثیر سوق دهد.»
یکی دیگر از مراکز تکثیری که در برنامه‌های امسال برای خزر نقش فعال داشت، مرکز سیاهکل است که طی روزهای نخست خرداد امسال ۲۳۰ هزار قطعه بچه‌ماهی در خطر انقراض «سوف» در تالاب انزلی رهاسازی کرد. براساس آنچه او به «پیام ما» اعلام کرده است، امسال افزون بر ۷۰ میلیون انواع بچه‌ماهی در این مرکز تولید شد؛ درحالی‌که سال گذشته این رقم فقط ۳۵ میلیون قطعه بود.
صیادان مشارکت می‌کنند
«علی‌اکبر قربان‌نیا» تولیدات مرکز بازسازی سیاهکل را در بخش ماهی سفید ۶۵ میلیون قطعه بچه‌ماهی، ۲۰ هزار قطعه بچه‌ماهی خاویاری از گونۀ «اوزون‌برون» و «قره‌برون» و چهار میلیون بچه‌ماهی سوف اعلام کرد. این تعداد بچه‌ماهی در ۱۶۴ هکتار از استخرهای خاکی ذخیره شده‌اند که طبق برنامه‌ریزی تا پایان تیر در حوزه‌های آبریز دریای خزر رهاسازی می‌شوند.
«ابراهیم موسوی» کارشناس شیلات و از اعضای اتحادیۀ آبزی‌پروری شمال کشور است. او معتقد است که حفظ ذخایر ماهی‌ها در دریای خزر و در کنار آن، همچنین حفظ معیشت اهالی که از راه صیادی ارتزاق می‌کنند، به مشارکت جامعۀ بهره‌بردار گره خورده است. او می‌گوید: «اگرچه تا سال گذشته فقط هشت استخر هچری در استان در امر بازسازی مشارکت داشتند، اما امسال این تعداد به ۲۵ استخر خاکی رسیده است که متعلق به پره‌های صیادی است.»
به گفتۀ او، مشارکت جامعۀ محلی و حتی دولت در بازسازی ذخایر خزر نباید فقط از سوی ایران اتفاق بیافتد، بلکه همۀ کشورهای حوزۀ خزر باید در آن مشارکت کنند؛ به‌ویژه کشوری مانند آذربایجان که تعداد قابل توجهی صیاد دارد. «اکنون فقط ایران و روسیه هستند که سالیان متمادی با راه‌اندازی مراکز بازسازی ذخایر اقدام به تکثیر و رهاسازی انواع ماهیان استخوانی و خاویاری می‌کنند. و این یعنی بخش قابل‌توجهی از ذینفعان در این فرآیند نقشی ندارند.»
گفته‌های این کارشناس درحالی‌است که در آخرین روز خرداد خبری به‌نقل از معاون وزیر جهادکشاورزی و رئیس سازمان شیلات کشور منتشر شد که او در مورد مشارکت همۀ کشورهای حاشیه خزر در تکثیر و رهاسازی ماهیان تأکید کرده بود: همۀ کشورها باید مشارکت فعال داشته باشند و ایران پیگیر این مشارکت‌ها است.
همچنین در نشست مشترک کشورهای حوزۀ خزر در سال 1401 مقرر شده بود برای هر کشور در مورد بازسازی ذخایر، سهمیه‌ای تعیین شود. همچنین مقرر شده بود با نظارت حاکمیت هر کشور بازسازی و رهاسازی انواع ماهیان استخوانی و خاویاری در دریای خزر انجام شود.
براساس اعلام سازمان شیلات کشور سالانه ۱۳ تا ۱۵ هزار تن ماهی استخوانی در کشور تولید می‌شود. سال قبل ۲۹۰ میلیون ماهی استخوانی تکثیر و رهاسازی شد و در حوزۀ گونه‌های بومی نیز در مجموع ۳۶۵ میلیون بچه‌ماهی تکثیر و رهاسازی شد که از این مقدار ۳۳۵ میلیون حاصل مراکز تکثیر و ۳۰ میلیون به‌صورت تکثیر طبیعی و با مشارکت جامعۀ بهره‌بردار انجام شده است.