۴۲ سال پیش در 18 می (28 اردیبهشت) کمیتۀ بین‌المللی موزه‌ها «ایکوم» به‌‌عنوان روز جهانی موزه اعلام کرد تا در همۀ کشورهای عضو، مراسم و آیین‌هایی در بزرگداشت این کانون‌های تاریخ و فرهنگ ملل برگزار و اهمیت موزه‌ها به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ملزومات توسعۀ پایدار برای همگان تبیین شود. هدف اصلی از این نامگذاری این روز، افزایش آشنایی مردم با آثار تاریخی و میراث‌فرهنگی اعلام شد؛ زیرا موزه‌ها نقش مهمی در فرهنگ و تمدن یک جامعه ایفا می‌کنند و درواقع پل ارتباطی گذشته و حال هستند. از سوی دیگر، فرهنگ و تمدن هر قوم و ملتی از طریق اشیا و وسایلی که در موزه‌ها جمع‌آوری شده است، معرفی و شناسایی می‌شود. به‌عبارتی، یکی از راه‌های شناخت سنن، آداب و رسوم و نحوۀ پوشش اقوام گذشته، همچنین یکی از روش‌های آشنایی با نحوۀ زندگی آن‌ها، موزه‌ها و اطلاعاتی است که به بازدیدکنندگان آنها ارائه می‌شود.

امروز، 28 اردیبهشت (18 می) روز جهانی موزه‌ است که در ایران با آغاز «هفتۀ میراث‌فرهنگی» هم‌زمان شده. روزی برای اینکه موزه جایگاه خود را به‌عنوان یک نهاد غیرخصوصی و دائمی برای عموم مردم به دست بیاورد. اولویت این نهادهای غیرخصوصی، حفظ بنا و گنجینه‌هایی است که در آن‌ها به نمایش گذاشته می‌شود؛ اولویت‌هایی که اگر محقق شوند، می‌توان به گام‌ بعدی و هدف نهایی یعنی توسعۀ دانش و توسعۀ پایدار رسید.
توسعۀ دانش به این مفهوم که گنجینه‌های موجود در موزه‌ها منجر به انتقال دانش شوند و توسعۀ پایدار به این مفهوم که موزه‌ها با به‌کارگیری امکانات فنی، ساختار و تشکیلات مناسب به رفع نیاز نسل‌های امروز و آینده در این حوزه (محیط‌زیست، تاریخ، فرهنگ و صنعت) به‌طور مستمر و قابل رضایت منجر گردد.
باوجوداین، به‌نظر می‌رسد نه تنها توسعۀ پایدار دربارۀ موزه‌های کشور محقق نشده است بلکه بررسی‌ها نشان می‌دهد موزه‌ها در همان اهداف اولیه یعنی حفظ بنا و آثار باقی مانده‌اند و برخی‌شان هم به دلیل تامین نشدن اعتبار، پلمب شده یا در معرض تخریب قرار دارند. آن‌هم درحالی‌که طی چند سال اخیر باتوجه‌به پاندمی کرونا، موزه‌های کشور تعطیل بودند و درآمدهایشان کاهش چشمگیر داشت. از سوی دیگر، بودجۀ محدود دولتی هم در بسیاری از موارد کفاف تأمین نیاز موزه‌های کشور را نمی‌دهد.

موزه‌های ایران در معرض حوادث مختلفی قرار دارند؛ از آسیب و مفقودی آثار حتی در کاخ‌موزه‌های شناخته‌شده گرفته تا کم‌توجهی به حفاظت از آثار. یک بررسی خبری هم طی یکسال گذشته نشان می‌دهد برخی موزه‌ها و آثار تاریخی کشور وضعیت چندان مناسبی ندارند، یا در معرض تخریب قرار گرفته‌اند

از تخریب و مفقودی
موزه‌های ایران در معرض حوادث مختلفی قرار دارند؛ از آسیب و مفقودی آثار حتی در کاخ‌موزه‌های شناخته‌شده گرفته تا کم‌توجهی به حفاظت از آثار. یک بررسی خبری هم طی یکسال گذشته نشان می‌دهد برخی موزه‌ها و آثار تاریخی کشور وضعیت چندان مناسبی ندارند یا در معرض تخریب قرار گرفته‌اند.
شهریور 1401 خبر پاره‌شدن یکی از نقاشی‌های استاد «کمال‌الملک» که در کاخ موزه «گلستان» نگهداری می‌شود، حساسیت‌ها را دربارۀ چندوچون رعایت اصول مرمت و حفاظت آثار در موزه‌های کشور بالا برد.
کمی پیش‌تر هم ماجرای سرقت اشیای تاریخی از موزۀ «هگمتانه» و گم‌شدن تابلوی «مظفرالدین شاه» در کاخ‌موزۀ «گلستان» خبرساز شده بود.
خبرگزاری «مهر»، تابستان سال گذشته از تعطیلی «صحن نو» خبر داد و نوشت؛ بزرگترین موزۀ زندۀ کشور در مشهد که می‌توانست مروج تاریخ و فرهنگ اسلامی در جوار بارگاه امام رئوف باشد، این روزها به موزه‌ای متروکه و خاموش تبدیل ‌شده است.
آبان 1401 هم «ایرنا» در گزارشی نوشت، بخشی از باغ تاریخی «امین اسلامی نیشابور» که به‌عنوان مرکز فرهنگی و موزه برای شهر اهمیت زیادی دارد، بدون اطلاع و استعلام از متولی آثار ملی، اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی از سوی شهرداری تخریب شد.

یک موزه‌دار: زمانی که ساختار اولیۀ موزه‌ها درست نباشد و اولویت‌ها (بنا و گنجینه) حفظ نشود، نمی‌توان به گام‌های بعدی از جمله توسعۀ پایدار و توسعۀ دانش ورود کرد. تأثیرگذاری اجتماعی و فرهنگی موزه‌ها منوط به این است که گنجینه به لحاظ فیزیکی، حفاظت خوبی داشته باشد و اقدامات مرتبط با سلامت آثار تحقق پیدا کند

در ماجرایی دیگر، هفت‌سال از تعطیلی موزۀ «تاریخ طبیعی» اصفهان می‌گذرد و بنای این موزه در معرض تخریب قرار گرفته است. برخی می‌گویند ناودان ساختمان مسدود شده است و امکان خروج آب وجود ندارد، حیواناتی مثل موش هم داخل ساختمان دیده می‌شوند که قطعاً به آثار آسیب رسانده‌‎اند.
خبر دیگر به تعطیلی موزۀ ۲۶ ساله «بابل» اشاره می‌کند؛ اولین موزۀ مردم‌شناسی و تاریخ مازندران در بابل که طی این مدت ریالی بابت اجاره‌بها از سوی میراث‌فرهنگی به مالک اصلی ساختمان و عرصۀ آن یعنی حوزۀ علمیه و مدرسه دینی پرداخت نشده و با وجود اینکه در فهرست آثار ملی قرار دارد، اما پلمب شده است.
کارشناسان می‌گویند؛ کمبود نیروی انسانی و امکانات، تعدد آثار تاریخی و کم‌توجهی به امور مرتبط با حفاظت و مرمت موجب شده است که موزه‌های ایران امروز بیش از هر زمان دیگری با چالش‌های حفاظتی و مرمتی مواجه شوند.
البته «حمیدرضا تبریزیان» کارشناس ارشد باستان‌شناسی چندی پیش دربارۀ اینکه مقصر این وضعیت کیست، به «کجارو» گفته بود: «پیش از آنکه مسئولان موزه‌ها و کسانی که در حوزۀ فرهنگ فعالیت می‌کنند را بازخواست کنیم، باید ببینیم چقدر بودجه و چه امکانات و نیروهایی در اختیار داشته‌اند. این درحالی‌است در سال‌های اخیر سیاست‌های انقباضی در حوزۀ نیروی انسانی باعث شده است موزه‌های کشور به‌مرور با کمبود جدی نیروی متخصص و دارای مهارت مواجه شوند. این مسئله در حوزۀ مرمت موزه‌ها و حفاظت اشیای آن‌ها نمود بیشتری دارد و باعث ایجاد چالش‌های بسیاری شده است.»
۲ شاخص برای آسیب
«موزه از ارکان مختلف تشکیل شده و در تعریف ابتدایی، محل نگهداری آثار تاریخی، هنری و آرشیوهای مختلف است. به‌همین دلیل مقدماتی‌ترین اقدامی که یک موزه باید انجام بدهد، حفاظت و نگهداری از این آثار است و بعد وارد توسعۀ دانش و پژوهش در این حوزه می‌شویم. موزه‌های ایران هم در همین راستا حرکت می‌کنند و چه در سایت‌موزه‌ها چه در موزه‌های آرشیوی و مخزن گام اول نگهداری از آثار موجود و معرفی آن‌هاست.»
«سارا کریمان» موزه‌دار و پژوهشگر هنر، با بیان این مطلب به «پیام ما» دربارۀ اینکه چرا برخی موزه‌های کشور در همین گام ابتدایی در معرض تخریب و برخی دیگر فعالیت‌شان به‌دلایل مختلف از جمله تأمین‌نشدن اعتبار متوقف شده است، بیان می‌کند: «این مسئله و اولویت‌هایش برای حفظ و نگهداری آثار در سطح کلان سیاستگذاری مطرح است. باید دید که تولیت این مراکز با چه نهادی است و اولویت تخصیص بودجه و اعتبار برای نگهداری و توسعۀ موزه‌ها چگونه است؟»
این فعال هنری دربارۀ شاخص‌هایی که مطابق آن یک موزه در معرض تخریب و آسیب تعریف می‌شود، نیز توضیح می‌دهد: «مهم‌ترین ارکانی که موزه باید داشته باشد، بنا و آثاری است که در آن به نمایش گذاشته می‌شود. بنا و سازه‌ای که قرار است آثار در آنجا به نمایش دربیاید، باید سلامت باشد. بسیاری از موزه‌ها چه در ایران و چه در جهان در محل ساختمان‌های تاریخی تأسیس، تغییر کاربری داده‌ و تبدیل به محل موزه شده‌اند. خود همین ساختمان‌ها دارای ارزش تاریخی و هنری هستند و بسیاری از آنها ثبت ملی هم شده‌اند. به‌همین دلیل حفاظت از این بناها و بقای آنها از اولویت‌های موزه است. گنجینه‌ها هم در این سازه‌ها به نمایش درمی‌آیند.»
کریمان با بیان اینکه کاخ‌موزه‌ها از جمله این آثار هستند در ادامه، این مسئله را هم یکی از مشکلات در حوزۀ موزه‌داری عنوان می‌کند و توضیح می‌دهد: «یک مسئله مهم این است که این بناها عمدتاً در یک دورۀ تاریخی مانده‌اند و باید شرایط بنا مربوط به همان دوره تاریخی حفظ شود. تغییر کاربری هم دارای محدودیت‌هایی است و باید بدون کمترین آسیب صورت بگیرد. در این بناها به‌طور کلی نمی‌توان دخل و تصرف گسترده انجام داد و این درحالی‌است که آنها عمدتاً به لحاظ تأسیسات هم مشکلاتی دارند. از سوی دیگر با تمام این محدودیت‌ها باید گنجینه هم با بهترین کیفیت نگهداری شود که این مسئله هم دشواری را بیشتر می‌کند؛ اینکه هم شرایط فیزیکی اثر به‎خوبی حفظ و هم شرایط ساختمان به‌خوبی نگهداری شود تا گام بعدی و هدف نهایی یعنی معرفی آثار و توسعۀ دانش به‌خوبی انجام شود.»
در گام اول مانده‌ایم
دربارۀ موزه‌ها به جز مشکلات تأمین اعتبار و حفظ و نگهداری، کمبود نیروی انسانی زبده و کارشناس این حوزه هم مطرح است، اما کریمان این گزینه را چندان جدی نمی‌داند و دراین‌باره می‌گوید: «نمی‌توانیم بگوییم که کمبود نیروی انسانی به‌صورت جدی موزه‌ها را تهدید می‌کند. البته حضور نیروهای مجرب و کارشناس قطعاً در این حوزه بسیار اثربخش و کمک‌کننده است، اما نمی‌توان آن را به ‌عنوان یک خطر و بحران برای موزه‌ها در نظر گرفت. تولیت موزه‌های ایرانی برعهدۀ نهادهای مختلف از جمله بنیاد، میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری و… است و کمبود نیرو یک بحرانِ نیازمند اقدام فوری نیست.»
او ادامه می‌دهد: «البته این مسئله همیشه مطرح بوده است که نبود نیروی متخصص به‌ویژه در هدف نهایی یعنی توسعۀ دانش وجود دارد، اما به‌عنوان یک تهدید در این حوزه مطرح نیست. چون به اندازۀ کافی نیروهای متخصص و مجرب در کشور وجود دارند که درصورت لزوم از دانش آن‌ها استفاده شود.»
این موزه‌دار تمامی موارد مطرح‌شده در حفظ و نگهداری هر چه بهتر موزه‌ها را در راستای سیاست‌های توسعۀ پایدار می‌داند و تأکید می‌کند: «زمانی‌که ساختار اولیۀ موزه‌ها درست نباشد و اولویت‌ها (بنا و گنجینه) حفظ نشود، نمی‌توان به گام‌های بعدی از جمله توسعۀ پایدار و توسعۀ دانش ورود کرد. تأثیرگذاری اجتماعی و فرهنگی موزه‌ها منوط به این است که گنجینه به لحاظ فیزیکی، حفاظت خوبی داشته باشد و اقدامات مرتبط با سلامت آثار تحقق پیدا کند.»
او دربارۀ اینکه آیا دربارۀ موزه‌های کشور به سیاست‌های مطرح‌شده در توسعۀ پایدار دست پیدا کرده‌ایم، می‌گوید: «ما درگیر رفع اولویت‌ها هستیم و رسیدن به مسئلۀ توسعۀ پایدار مستلزم نگاه بلندمدت و سیاستگذاری‌های بلندمدت است و البته همکاری و تعاملی که موزه‌ها می‌توانند با بخش‌ها و نهادهای دیگر داشته باشند.»‌
**
42 سال است که 28 اردیبهشت (18 می) روز جهانی موزه اعلام شده و کمیتۀ بین‌المللی موزه‌ها بر حفظ و نگهداری این آثار ارزشمند تاریخی تأکید دارد. آثاری که نقش مهمی در فرهنگ و تمدن یک جامعه ایفا می‌کنند و درواقع پل ارتباطی مردم عصر حاضر با نیاکان هستند. ارتباطی که باید منجر به انتقال دانش از طریق گنجینه‌های موجود به نمایش درآمده در بنای موزه‌ها شود و پیش‌نیازش سلامت همان بنا و حفظ مناسب گنجینه‌های موجود است که پس از آن می‌توان به توسعۀ دانش در این حوزه ورود کرد. اما بررسی‌ها نشان می‌دهد که هنوز برخی موزه‌های کشور با وجود اهمیت بسزایی که از نظر جغرافیایی و ملی در کشور دارند، در همان گام اول مانده‌اند و به سیاست‌های توسعۀ پایدار و توسعۀ دانش دست پیدا نکرده‌اند.

اهمیت روز جهانی موزه‌

موزه‌ها به‌عنوان یک فضای نمایشگاهی از داشته‌های تاریخی، فرهنگی، هویتی و ادبی هر ملت، اهمیت بسزایی در ترسیم چهرۀ ملی و بین‌المللی یک ملت دارند و گامی مهم در مسیر گردشگری فرهنگی به‌عنوان دریچه‌ای به‌سوی توسعۀ پایدار به شمار می‌روند. موزه‌ها در سطح جوامع به‌عنوان مکانی فرهنگی و آموزشی شناخته شده هستند که به گردآوری، مطالعه و محفوظ داشتن آثار مرتبط با تجربه‌های بشری و ارتباط متقابل انسان با طبیعت می‌پردازند، مکانی که می‌تواند در ابعاد کوچک اما پرمحتوا، هزاران سال و در طول قرن‌ها فرهنگ، تمدن، هنر و تاریخ یک ملت را معرفی کند.
امروزه در کشورهای مختلف جهان موزه‌های متعدد از جمله باستان‌شناسی، مردم‌شناسی، تاریخ طبیعی، نظامی، هنری، علوم و … در بناهای تاریخی یا مکان‌هایی با معماری خاص به نمایش گذاشته شده‌اند و از ایران هم موزه‌های مهمی در دسترس علاقمندان به تاریخ قرار دارد، از جمله «ایران باستان»، «هنرهای معاصر»، «سینما»، «موزۀ ملی»، «تخت جمشید»، «جواهرات»، «تاریخ طبیعی همدان»، «پارس شیراز»، «موزۀ آب یزد»، «موسیقی اصفهان» یا کاخ‌موزۀ «سعدآباد» و «گلستان».
طی سال‌های متمادی هم بازدید از موزه‌ها به‌صورت حضوری مطرح بود و در روز جهانی‌اش هزینۀ بازدیدها هم رایگان اعلام می‌شد، اما با شروع پاندمی کرونا، بازدید آنلاین و گردشگری مجازی از موزه‌ها هم مطرح شد. طی این مدت 9 موزۀ مشهور دنیا تور مجازی و بازدید مجازی رایگان برای مردم سراسر دنیا فراهم کردند که یکی از آن‌ها کاخ‌موزۀ «سعدآباد» بود.