ظرفیت۲۰میلیارد دلاری ترانزیت در ایران در حالی مغفول مانده که اینک گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نسبت به خرابی متوسط تا شدید نزدیک به نیمی از شریان‌های اصلی حمل و نقل هشدار داده است. این موضوع وقتی قابل تامل می‌شود که بدانیم به جز عدم سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌های حمل و نقلی به سبب تحریم‌‌های اقتصادی شریان‌های اصلی این عرصه با خطر جدی فرونشست زمین مواجه است. سال‌ها کارشناسان درباره آثار وقوع زلزله بر شریان‌های اصلی حمل و نقل کلانشهرها به‌ویژه تهران هشدار می‌دادند و می‌گفتند یکی از مهمترین اتفاقات پس از وقوع زلزله شکستن پل‌های شهری و قطع ارتباطات حمل و نقلی به‌ویژه برای امدادرسانی است.

به نظر می‌رسد ایران در حالی از ظرفیت‌های ژئوپلیتیک خود در ترانزیت غافل است که نه‌تنها به چشم‌انداز ترسیم شده در عرصه حمل و نقل نرسیده که به سبب تحریم از نگهداری این زیرساخت‌ها نیز بازمانده است. ایران که از دیرباز در مسیر جاده ابریشم قرار داشته همواره فرصت بهره‌برداری از عرصه تجارت را داشته است اما در دهه‌های اخیر تمرکز خود را در خودکفایی‌های مختلف هزینه کرده و از توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل بازمانده است. از سوی دیگر آنچه اینک علاوه بر عدم سرمایه‌گذاری و نبود اعتبار زیرساخت‌های حمل و نقل را تهدید می‌کند بحث فرونشست زمین است که در نشست مرکز پژوهش‌ها نیز مطرح شده و این موضوع با توجه به اینکه بیشترین فرونشست‌ها متوجه تهران و اصفهان است می‌تواند پایتخت را در موقع وقع بحران از هر ارتباطات موثری محروم کند که این وضعیت بسیار حیاتی است.
بر اساس سند چشم‌انداز، ایران باید در افق ۱۴۰۴، ۲۵ هزار کیلومتر خط ریلی می‌داشت؛ اما در حال حاضر تنها حدود ۱۴ هزار کیلومتر خط ریلی محقق شده است. اگر با سرعت ۴۰ سال اخیر خطوط ریلی ایران توسعه یابد، اهداف چشم انداز ۱۴۰۴، با ۶۰ سال تاخیر محقق خواهد شد. چالش اصلی در احداث خطوط ریلی، مسئله تامین مالی بوده که در حال حاضر به بودجه دولت محدود شده و سالانه تنها قابلیت پوشش یک شصتم هزینه‌های مورد نیاز تحقق اهداف را دارد. مشارکت مردم در قالب صندوق پروژه، مسیر غلبه بر چالش تامین مالی پروژه‌های ریلی و تحقق اهداف سند چشم‌انداز در سریعترین زمان ممکن است.
از سوی دیگر دولت پیش‌بینی کرده بود برای حمل بار در سند چشم‌انداز حمل و نقل ریلی در افق ۱۴۰۴ بتوان ۲۰۲ میلیون تن برای مواد معدنی و فولادی جابه‌جا کرد. علاوه بر این برای رسیدن به ۵۵ میلیون تن حمل و نقل فولاد در چشم‌انداز 1404 از مجموع طول شبکه ریلی باقیمانده سهم فولاد هزار و ۷۹۵ کیلومتر است که هزار و ۲۵۵ کیلومتر آن باید دو خطه شود تا بتوان اهداف یاد شده در چشم‌انداز را برآورده کرد.
اما اینک گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی هشداری جدی در زمینه از دست دادن این قابلیت به شمار می‌آید. ایران در حالی که در عرصه صادرات، ترانزیت و سوآپ گاز از چرخه بازار انرژی در حال کنار گذاشته شدن است دیری نیست که در سایر عرصه‌های حمل و نقلی نیز جایگاه استراتژیک خود را از دست بدهد. در روزهای گذشته گزارش‌های متعددی درباره وضعیت از دست رفتن موقعیت ایران در بازار انرژی به‌ویژه صادرات گاز منتشر شده است و شاید مرور گزارش مرکز پژوهش‌ها ضرورت تغییر سیاست‌های مدیران ارشد کشور را بیش از پیش برجسته کرده باشد.
مرکز پژوهش‌ها چه می‌گوید؟
به تازگی نشست شورای تخصصی دفتر مطالعات امور زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس با محوریت نگهداشت ابنیه و زیرساخت‌های حمل و نقل در این مرکز برگزار شد که آنچه هشداری نسبت به وضعیت زیرساخت‌های حمل و نقل کشور است در این نشست مطرح شده است.
در این جلسه گزارش شد که ۴۴ درصد شریان‌های حمل و نقل دارای خرابی متوسط تا شدید هستند، همچنین با وجود ارزش ۳۰ هزار هزار میلیارد ریالی زیرساخت‌ها در بخش جاده ای کشور، به طور متوسط ۴.۳ درصد از این رقم باید سالانه صرف نگهداری از این مجموعه شود.
بر اساس گزارشی که روابط عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی منتشر کرده اهمیت موضوع حفظ و نگهداری ساختمان‌ها و زیرساخت‌های حمل و نقل به عنوان بخش بزرگی از سرمایه‌های ملی، سبب شده تا نشست شورای تخصصی دفتر مطالعات امور زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس با محوریت نگهداشت ابنیه و زیرساخت‌های حمل و نقل در این مرکز برگزار شود.
در این جلسه نمایندگانی از حوزه‌های مختلف حمل و نقل کشور اعم از سازمان راهداری و حمل و نقل جاده‌ای کشور، شرکت راه‌آهن جمهوری اسلامی ایران، شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران، سازمان بنادر و دریانوردی ایران، شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل و نقل کشور و جمعی از اساتید دانشگاهی حضور داشتند که به بیان نقطه نظرات و چالش‌های حوزه‌های تخصصی خود پرداختند.
«علیرضا رهایی»، مدیرکل دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در این جلسه با توجه به اهمیت موضوع، عنوان کرد: امروزه ساخت و راه‌اندازی خطوط حمل و نقل هزینه بسیار زیادی در بر دارد و همین امر سبب شده است که زیرساخت‌های حمل و نقل اعم از زمینی، دریایی و هوایی جزء دارایی‌های مهم هر کشور به شمار آیند.
او همچنین در بخش دیگری از سخنان خود افزود: نگهداری و تعمیرات شبکه خطوط حمل و نقل ریلی کشور در دو بخش خط و سازه‌های فنی و ارتباطات و علائم الکتریکی آن هم صرفا در قسمت‌های بحرانی و الزام‌آور سالانه اعتباری بالغ بر ۶۰ هزار میلیارد ریال بر اساس حفظ حداقل ضریب ایمنی سیر و حرکت و حذف نقاط بحرانی نیاز دارد.
در این نشست علی رستمی، مشاور امور عمرانی مدیرعامل شرکت فرودگاه‌ها و ناوبری هوایی ایران، با توجه به مبحث فرونشست و تهدیدهای پیش روی فرودگاه‌ها و ابنیه مرتبط با آن، توضیح داد: نیاز است متناسب با نوع سازه، وضعیت آب و هوایی و نوع بهره‌برداری و زمان ساخت، دستورالعمل یا پیوست ویژه نگهداری و مقاوم‌سازی برای سازه‌ها و ساختمان‌های مختلف تهیه شود.
همچنین در مورد اهمیت نگهداری و لزوم تدوین دستورالعمل‌های بهره‌برداری و نگهداری از ساختمان‌ها و زیرساخت‌ها و همچنین ضرورت وجود سامانه‌های برخط و هوشمند برای هشدار و کنترل زیرساخت‌ها جهت جلوگیری از خسارات احتمالی ناشی از عدم نگهداشت مناسب و به موقع، عنوان شد.
این در حالی است که علی اکبر شیرزادی مدیر گروه عمران و شهرسازی دفتر مطالعات زیربنایی مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در این نشست توضیح داد: کیفیت زیرساخت‌ها به عنوان سنگ بنای یک جامعه پیشرفته، رابطه مستقیمی با تولید ناخالص داخلی دارند که با چالش‌هایی همچون فقدان اطلاعات منسجم، عدم یکپارچگی داده‌ها و سامانه‌ها، ضعف همکاری برخی دستگاه‌ها در ارائه اطلاعات و نبود عزم جدی در جهت نگهداری صحیح و پیشگیرانه از زیرساخت‌ها در کشور مواجه هستند.
فرونشست، شریان‌های ایران را هم می‌بلعد
فرونشست را کمتر مسئولان جدی می‌گرفتند تا اینکه سیل مرداد امسال سبب نمایان شدن بسیاری از این فرونشست‌ها شد. گزارش‌هایی از سوی بدنه کارشناسی دولت به مدیر ارشد کشور به صورت محرمانه داده شده است که فرونشست، جاده‌های ترانزیتی را می‌بلعد. موضوع این گزارش‌ها کمتر به رسانه‌ها درز کرده اما دیدگاه‌ها و نظرات کارشناسان نسبت به فرونشست مدت‌هاست در رسانه‌ها منتشر شده است. برای نمونه پیشتر محمدرضا محبوب‌فر، عضو انجمن آمایش سرزمینی و عضو انجمن مخاطرات محیطی و توسعه پایدار ایران در گفت‌وگو با ایسنا گفته بود: وضعیت تهران از نظر فرونشست زمین به مراتب بدتر است، هم‌اکنون نیز حجم مخازن سدهای تهران نسبت به سال‌های گذشته کمتر شده و با وجود بارندگی‌هایی که رخ داده از یک طرف بارندگی‌های سیل‌آسا را شاهدیم و از سوی دیگر با بحران‌های بی‌آبی و کم‌آبی مواجه هستیم که این امر نشان می‌دهد که فعالیت‌های انسانی از حد و مرز خارج شده و طبیعت را دچار مشکلات اساسی کرده است، به طوری که هر چقدر شاهد بارندگی‌ها و سیلاب‌های بیشتری باشیم، مشکل کم‌آبی و بی‌آبی مرتفع نمی‌شود و تشدید نیز می‌شود.
او با بیان اینکه بررسی‌ها نشان می‌دهد که وضعیت استان‌های تهران، اصفهان و خوزستان در تابستان و پاییز سال ۱۴۰۱، بحرانی‌تر از تابستان سال ۱۴۰۰ خواهد بود، تاکید کرد: وضعیت ما به گونه‌ای است که ما از ورشکستگی آبی به نابودی سکونتگاه‌ها و اکوسیستم رسیده‌ایم و اینکه در این سال‌ها بر طبل توسعه کوبیده شد، شرایط پیش آمده در واقع یک توسعه خیالی و معکوس بوده است؛ چون توسعه یعنی محیط زیست سالم و نبود آلودگی‌های زیست محیطی و ترافیک.
همچنین دکتر علی بیت‌اللهی مدیر بخش زلزله و رانش زمین مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی از در نیمه نخست امسال هشدار داده بود که خطر فرونشست در تهران و اصفهان از حد بحران گذشته است.
او همچنین گفت: سه منطقه جنوب و جنوب غرب تهران و شهر اصفهان در وضعیت بحرانی از نظر خطر فرونشست زمین و تاثیر آن بر زیرساخت‌های حمل و نقل و تاسیسات شهری قرار دارند.
بیت‌اللهی با بیان اینکه در تمامی ۶۰۹ دشت بزرگ و شناخته شده کشور فرونشست وجود دارد و در ۴۰۵ دشت این موضوع از حد بحرانی عبور کرده است، گفت: هم اینک جنوب و جنوب غرب تهران تا منطقه شهریار، اشتهارد و ورامین و شمال اصفهان، مناطق بحرانی از نظر تاثیر فرونشست بر زیرساخت‌های شهری، شریان‌های حیاتی و سامانه‌های حمل و نقل هستند که باید هر چه زودتر مورد توجه ویژه قرار گیرند.
مدیر بخش زلزله و رانش زمین مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی ادامه داد: منطقه‌ای به طول ۸۰ کیلومتر از جنوب و جنوب غربی تهران به سمت دشت شهریار و از شهریار تا اشتهارد به‌ویژه در نواحی معین‌آباد ورامین و اشتهارد ظرف چند سال اخیر دچار شکاف‌های بسیار خطرناکی شده است. در استان خراسان رضوی حوالی دشت نیشابور هم نرخ فرونشست از حد بحران عبور کرده است؛ این شرایط را می‌توان در استان کرمان و استان مرکزی هم مشاهده کرد.
به گفته او، در استان اصفهان هم در مناطقی از شمال شهر فرونشست به یک معضل عمده تبدیل شده به طوری که در مجاورت فرودگاه و حتی در حاشیه استادیوم تازه تاسیس نقش جهان شکاف‌های حاصل از فرونشست روی زمین خود را نمایان کرده است. همچنین در استان فارس در حوالی تخت جمشید اثرات فرونشست موجب ترک‌خوردگی بناهای تاریخی در منطقه مرودشت و تخت جمشید شده است و ستون‌ها و تابلوهای سنگی که حالت طولی دارند، دچار ترک شده است.