پنجمین روز آبگیری بلندترین سد ترکیه در حالی آغاز شده که شاید این سد بیشترین تاثیر بر رودخانه مشترک میان این کشور و گرجستان بگذارد اما در آینده می‌تواند چالش‌های هیدروپولیتیکی منطقه ما را افزایش دهد. با این حال توجه به رفتار ترکیه در زمینه سدسازی از منظر دیگر نیز حائز اهمیت است و آن رفتار دولت این کشور با مردمی است که دریاچه سد شهر و آبادی آنها را به زیر آب می‌برد.

آبگیری «سد یوسفعلی» بر رودخانه «جوروه» در شمال شرقی ترکیه در حالی آغاز شد که گفته می‌شود این سد با ارتفاع ۲۷۵ متری بلندترین سد ترکیه و پنجمین سد بلند جهان محسوب می‌شود. ظرفیت ذخیره‌سازی این سد ۲.۳ میلیارد مترمکعب آب است تا جایی که می‌تواند به تنهایی نیاز انرژی ۲.۵ میلیون مسکن را تامین کند. این سد همچنین می‌تواند سالانه یک میلیارد و ۹۰۰ میلیون کیلووات ساعت انرژی تولید کند که به گفته «رجب طیب اردوغان» رئیس‌ جمهور ترکیه 5 میلیارد لیره ارزش افزوده برای اقتصاد این کشور به ارمغان می‌آورد. اما سیاست هیدروپولیتیکی اردوغان برای منطقه ما چه ارمغانی می‌تواند داشته باشد. گرچه به نظر می‌رسد این سد در حوضه آبریز دریای سیاه تاثیر مستقیمی همچون سد «ایلیسو» بر رودخانه‌های دجله و فرات بر کشور ما نداشته باشد اما چالش‌های قابل تاملی می‌تواند در آینده به منطقه تحمیل کند. رودخانه «جوروه» یا «جوروح» رودخانه‌ای مشترک میان ترکیه و گرجستان است و مناقشاتی نیز میان این دو کشور بر سر سد «یوسفعلی» مطرح بوده است. با این حال به نظر می‌رسد توجه به رفتار اردوغان و ترکیه در شیوه سدسازی فارغ از تاثیرات هیدروپولیتیکی در زمینه آثار و تبعات اجتماعی آن قابل تامل باشد. نگاهی به تیتر روزنامه «حریت» در در انعکاس افتتاحیه این سد نشان می‌دهد رئیس‌ جمهور ترکیه برای مردمی که زندگیشان با آبگیری سد تحت تاثیر قرار گرفته و از بین می‌رود برنامه مشخصی دارد تا آنجا که او در مراسم افتتاحیه دستور داده که اینک زمان عملیات زمینی و بهبود وضعیت مردم شهر یوسفعلی فرا رسیده است.

حجت‌ میان‌آبادی: ترکیه ۱۰ ابرپروژه آبی دارد که سد یوسفعلی به عنوان بلندترین سد این کشور یکی از دستکم ۷۳۰ سدی است که اردوغان در دوره حکومتش ساخته است. این سد در حوضه آبریز دریای سیاه یعنی «دُکاپ» واقع شده است. به طور معمول باید مطالعات هیدروپولیتیکی توسط وزارت نیرو انجام بگیرد اما همان‌طور که می‌دانیم چنین مطالعاتی مورد غفلت واقع شده و در مورد آب‌های فرامرزی استراتژی مشخصی به ویژه در مورد ترکیه نداشته‌ایم

فخرفروشی‌های اردوغان
سد یوسفعلی در منطقه یوسفعلی در استان آرتوین احداث شده است و براساس اطلاعاتی که وب‌سایت ت.ر.ت متعلق به تلویزیون دولتی ترکیه منتشر کرده قرار است در مجموع ۹ سد بر این رودخانه احداث شود که سد یوسفعلی قرار بود در سال ۲۰۱۸ افتتاح شود اما گویا با تاخیر افتتاح شده است. در سال ۲۰۱۲ میلادی شهر یوسفعلی ۶ هزار و ۸۵۶ نفر و منطقه یوسفعلی ۲۲ هزار و ۲۳۴ نفر جمعیت داشته است. سخنان رئیس‌جمهور ترکیه در مراسم افتتاحیه خطاب به این جمعیت قابل تامل است.
بر اساس گزارشی که وب‌سایت «وب‌آگرون» منتشر کرده اردوغان در این مراسم با آرزوی مفید بودن سد، جاده‌ها، تونل‌ها و شهرک‌سازی، گفت: برادران اهل یوسفعلی ما، خانه، محل کار و گذشته خود را ترک کردند تا این کار و این سد بزرگ به انجام برسد. اگرچه خانه‌های مدرن‌تر، محل‌های کار و محله‌ای کاملاً جدید برای آن‌ها ساخته‌ایم، اما می‌دانیم که هیچ یک پاداش فداکاری‌های برادران یوسفعلی ما نخواهد بود.»
اردوغان با ابراز قدردانی از تک تک مردم یوسفعلی به سبب فداکاری قابل تحسینی که برای آینده ترکیه و ملت این کشور نشان داده‌اند، گفت: یوسفعلی جدید با 2 هزار و 698 واحد مسکونی، 507 خانه روستایی، 296 محل کار، یک سایت صنعتی با 37 مغازه، یک بیمارستان 25 تختخوابی، 9 مدرسه از مهدکودک تا دبیرستان، خوابگاه، سالن ورزشی آماده زندگی مردم منطقه است. ساختمان‌های عمومی و خدماتی، از ابتدا ساخته شده است. یوسفعلی جدید به شکلی بسیار جادار با انواع زیرساخت‌ها و روبناها طراحی شده و مساحتی دو برابر مساحت قدیمی دارد.
رئیس‌جمهور ترکیه همچنین به نیازهای حمل و نقل و دسترسی اشاره کرد و توضیح داد: برای دسترسی دستکم ۱۱۰ کیلومتر جاده جدید با ۳۹ تونل و ۲۱ پل به اجرا درآمده است.
او با اشاره به اینکه ۲۰ سال قبل ترکیه فقط ۵۰ کیلومتر تونل داشته، به نوعی فخر اقدامات خود را فروخته و گفته است: تنها ۶۲ کیلومتر تونل برای دسترسی مردم یوسفعلی ساخته‌ایم.

شیوه برخورد رئیس‌ جمهور ترکیه یادآور تجربه‌ای تلخ در ماجرای بهره‌برداری از سدهای کارون ۳ و ۴ باشد که در آن راه‌های دسترسی روستاهایی در بخش دهدز در شمال شرقی استان خوزستان قطع شد و راهکار وزارت‌ نیرو و دولت برای آن صرفا استفاده از «بارج» بود. وسیله‌ای که در مرداد ۱۳۹۲ منجر به غرق شدن مینی‌بوسی در دریاچه سدهای یاد شده و مرگ دستکم ۱۲ زن و کودک شد

نکته دیگری که در ادعاهای اردوغان قابل تامل است نه تنها بخش دسترسی ایمن جاده‌ای شمال به جنوب قفقاز و منطقه دریای سیاه است که به موضوع کاشت درختان جدید در منطقه شهر جدید نیز اشاره کرده است.
رئیس‌جمهور ترکیه تاکید کرد: یوسفعلی سرسبز با 20 هزار درخت کاشته شده است. ۷۵ هزار نهال و دربیش از 40 هزار متر مربع کاشته شده و 800 هزار مترمکعب از خاک حاصلخیز باقی مانده در دریاچه سد به شهرک جدید منتقل شد و هیچ فرصتی از این منطقه هدر نرفت. البته ممکن است در چنین پروژه عظیمی کاستی‌هایی وجود داشته باشد. شما نباید شک داشته باشید که اینها نیز به سرعت حل خواهند شد.»
شاید این شیوه برخورد رئیس‌جمهور ترکیه یادآور تجربه‌ای تلخ در ماجرای بهره‌برداری از سدهای کارون ۳ و ۴ باشد که در آن راه‌های دسترسی روستاهایی در بخش دهدز در شمال شرقی استان خوزستان قطع شد و راهکار وزارت ‌نیرو و دولت برای آن صرفا استفاده از «بارج» بود. وسیله‌ای که در مرداد ۱۳۹۲ منجر به غرق شدن مینی‌بوسی در دریاچه سدهای یاد شده و مرگ دستکم ۱۲ زن و کودک شد. این در حالی است که هر تابستان با بالاگرفتن معضل عدم دسترسی به آب آشامیدنی عملا روستاهای بخش دهدز در خوزستان بی‌آبی می‌کشند و هنوز با گذشت ۱۱ سال از افتتاح سد کارون ۴ این مناطق آب ندارند.
علاوه بر این در برنامه‌های سدسازی ایران هیچ پیوستی در مورد آنچه در دریاچه‌های سد به زیر آب می‌رود وجود نداشته و تجربه‌ای نداشته‌ایم که پیش از آبگیری سد کار ساخت و اسکان مردم محلی انجام شده باشد. عموما در برنامه‌های سدسازی ایران زمین‌ها و خانه‌های مردم با پرداخت وجه خریداری و به سرنوشت آنها که اکثرا دامدار و کشاورز بوده‌اند توجهی نشده ‌است. تجربه سدسازی در ایران به ویژه در پروژه‌های بزرگ نشان از آن داشته که مردمی که زندگیشان در محدوده دریاچه سد قرار می‌گرفته مجبور به مهاجرت به شهرهای بزرگ منطقه شده‌اند.
برنامه‌های آبی ترکیه
ترکیه از زمان آتاتورک برنامه مدیریت منابع آب به ویژه برای ایجاد قدرت نسبت به کشورهای پایین‌دست خود داشته است. اما نمود بیرونی این برنامه در زمان اردوغان و به ویژه با تئوری‌پردازی «داوود اوغلو» از دیپلمات‌های ترکیه، وزیرخارجه و نخست‌وزیر پیشین ترکیه ملموس شد.
در همین حال و بر اساس آنچه ویسل اروغلو وزیر آب و جنگلداری ترکیه در سال ۱۳۹۶ گفته بود و ایرنا آن را گزارش کرد در فاصله سال‌های ۱۹۵۴ تا ۲۰۰۲ میلادی ۲۷۶ سد در ترکیه ساخته شده است. اروغلو گفته بود: در طول سال‌های ۲۰۰۲ تا ۲۰۱۷ میلادی تعداد سدهای ترکیه با افزایش سه‌ برابری به ۷۲۷ فقره رسد و بناداریم تعداد سدهای کنونی را به برابر وضع موجود یعنی یک هزار و ۴۵۴ سد در سال ۲۰۲۳ میلادی برسانیم.
«حجت میان‌آبادی» استاد دانشگاه تربیت مدرس و کارشناس دیپلماسی آب مطالعات مستمری در مورد حوضه‌های آبریز ترکیه و تاثیر آن بر دیپلماسی آب و تنش‌آبی منطقه کرده است. او در این ‌باره به «پیام ما» توضیح داد: «ترکیه ۱۰ ابرپروژه آبی دارد که سد یوسفعلی به عنوان بلندترین سد این کشور یکی از دستکم ۷۳۰ سدی است که اردوغان در دوره حکومتش ساخته است».
این سد در محدوده ابرپروژه‌های «دُکاپ» و «داپ» واقع شده است ولی به طور مشخص در حوضه آبریز دریای سیاه یعنی «دُکاپ» قرر دارد.
میان‌آبادی در بخش دیگر توصیفش از سیاست مدیریت منابع آب ترکیه به «پیام ما» گفت: در حال حاضر نمی‌توان گفت که تاثیر ساخت این سد بر ایران چیست زیرا به طور مستقیم تاثیری بر کشور ما ندارد ولی قطعا بررسی تاثیر این سد بر منطقه نیازمند یک مطالعه جدی در عرصه هیدروپولوتیک است. به طور معمول باید این مطالعات توسط وزارت نیرو انجام بگیرد اما همان‌طور که می‌دانیم چنین مطالعاتی مورد غفلت واقع شده و در مورد آب‌های فرامرزی استراتژی مشخصی به ویژه در مورد ترکیه نداشته‌ایم».
پیشتر «حجت‌ میان‌آبادی» در گفت‌وگویی با خبرنگار ما در مورد پیامدهای سدسازی ترکیه گفته بود: ترکیه می‌تواند آینده منطقه را با این رویکرد از لحاظ مناقشات آبی تهدید کند. ما به جدیت اعتقاد داریم که آب می‌تواند یک دستگاه صلح و همکاری شود تا یک ابزار جنگ و درگیری. این به رویکرد سیاست‌مداران و سیاست‌گذاران در منطقه و کشورها بستگی دارد. اینکه می‌گویند جنگ در قرن آینده، جنگ بر سر آب است کاملا غیرعلمی و غلط است. ولی این به این معنا نیست که ممکن است مناقشه و درگیری شدید آبی بین کشورها، دولت‌ها و ملت‌ها رخ ندهد. عامل مؤثر در این زمینه رویکردها و نگاه‌های دولت‌ها و ملت‌ها بر سر مسائل آبی مشترک است. متاسفانه این رویکرد را علاوه بر ترکیه، افغانستان هم در منطقه با کشورهای همسایه خود دارد. افغانستان یکی از کشورهای پر آب منطقه است.