میان آثار باستانی کشف‌شده از عصر آهن و دوران اشکانیان تا بتن‌ریزی‌های کارخانه آهن و فولاد الماس آرتاویل فقط سه متر فاصله است. این را فعالان محلی می‌گویند. آنها که خبر پیدا شدن تمدن سه هزار ساله در «محوطه قره حسنلو اردبیل» برایشان خوشحال‌کننده بود، حالا با تلی از بتن و فعالیت عمرانی در نزدیکی اثر باستانی روبه‌رویند. این محوطه، آنطور که مدیرکل میراث فرهنگی اردبیل گفته، در سال 98 و در بررسی پیمایشی دشت اردبیل شناسایی شده است اما سال 1400 بود که خبر آمد در اثر فعالیت‌ عمرانی این شرکت فولادی، چند اثر تاریخی در این منطقه به دست آمده و بعد از آن بود که عملیات کاوش نجات‌بخشی شروع شد. اما ساخت این کارخانه نه تنها در محوطه‌ای با قدمت تاریخی تعجب و نگرانی فعالان حوزه میراث فرهنگی را به دنبال داشته، بلکه فعالان محیط زیست هم از این کار متعجبند. آنها می‌گویند این دشت بی‌آب است و می‌پرسند چطور در چنین منطقه‌ای در نزدیکی جنگل‌های ثبت ملی شده فندقلو قرار است کارخانه فولاد ساخته شود؟ با این حال مدیرکل محیط زیست اردبیل به «پیام ما» می‌گوید: «وزارت نیرو نباید مجوز می‌داد، کاری از دست ما ساخته نیست. به ما گفته‌اند از پساب استفاده خواهند کرد».

تصاویر بیرون‌آمده از کاوش‌ها در محوطه «قره‌حسنلو» در شهرستان نمین اردبیل، حکایت از کشف دفن طاق‌باز و گور‌های چاله‌ای داشت. کاوش‌های باستان‌شناسی بعد از آن گفتند که ساختار‌های معماری با دیوار‌های خشتی و سنگی در کنار تدفین انسانی متعلق به عصر آهن است و بعد از آن هم صحبت‌هایی از یافته‌هایی مربوط به دوران اشکانیان به میان آمد. این یافته‌های مهم برای باستان‌شناسی کشور اما به عکس معدود نشانه‌های تاریخی که در پایتخت کشف می‌شود، خیلی زود فراموش شد.

فریبرز طهماسبی، سرپرست هیات کاوش نجات‌بخشی محوطه تاریخی قره حسنلو: ما در حال حاضر فقط می‌توانیم در مورد این 3300 متر-عرصه و حریم اثر باستانی- صحبت کنیم و اجازه این را نداریم که بگوییم در باقی این منطقه کار عمرانی انجام نشود

نادر فلاحی، مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان اردبیل که بعد از پیگیری‌های مستمر، حاضر به گفت‌و‌گو با «پیام ما» نشد، بهمن‌ماه پارسال، از شناسایی این منطقه در سال 98 و در بررسی پیمایشی دشت اردبیل خبر داده بود. او درباره این منطقه گفته بود: «براساس کاوش‌های باستان‌شناسی صورت‌گرفته در این محوطه تا به امروز چندین ترانشه در مرکز و دیگر جبهه‌های این تپه زده شده که آثار تاریخی فرهنگی و لایه‌های باستان شناختی متعددی را در جای جای آن نمایان ساخته است. ساختار‌های معماری با دیوار‌های خشتی و سنگی در کنار تدفین انسانی متعلق به عصر آهن هم کاوش شده و این آثار تاریخی به‌دست آمده تعلق این آثار را به ادوار عصر آهن اثبات می‌کند که امید است با ادامه مطالعات و کاوش‌های باستان‌شناختی بتوان توالی فرهنگی در این تپه و همچنین ارتباطات فرهنگی آن با سایر محوطه‌های دیگر را مطالعه و شناسایی کرد.»
در حالی صحبت از کشف این منطقه در سال 98 مطرح شده بود که حالا مسئولان میراث فرهنگی استان مدعی هستند این منطقه در سال 1400 و بعد از آنکه کارخانه فولاد در کند و کاوهایش به آثار باستانی رسید و از میراث فرهنگی استعلام کرد، کشف شده است. این میان اما پرسش فعالان میراثی این است که چرا از سال 98 تاکنون برای ثبت این منطقه قدمی برداشته نشده و از سویی چرا با وجود کشف این آثار، برای جابه‌جایی کارخانه برنامه‌ریزی انجام نمی‌گیرد. همین هم دلیلی بود تا کارزاری برای حفظ این اثر باستانی و جلوگیری از ساخته شدن کارخانه فولاد به راه انداخته‌اند. عدالت عزت‌پور، از اهالی شهرستان نمین، نویسنده این کارزار، آن را خطاب به وزیر میراث فرهنگی، وزیر صنعت، معدن و تجارت و همچنین ریاست کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی نوشته و در بخشی از آن آورده: «محوطه باستانی قره حسنلوی منطقه ویلکیج، از توابع شهرستان نمین، گنجینه‌ای از دوران سلسله اشکانیان برای تاریخ و تمدن ایران و استان اردبیل است. متاسفانه زمین این محوطه باستانی به کاربری صنعتی تغییر داده شده و در اختیار شرکت سرمایه‌گذار قرار داده شده است. سوالی که برای فعالان مدنی و متخصصان مطرح شده، این است که آیا نمی‌توان این صنعت را در محلی دیگر احداث نمود و حتماً باید در نزدیکترین فاصله به این محوطه باستانی احداث گردد؟ محوطه‌ای که به اعتقاد کارشناسان باستان شناس، قابلیت ثبت جهانی دارد، اما با توجه به شرایط ثبت اثر، فعالیت‌های عمرانی اخیر در مجاورت این محوطه این احتمال را از بین خواهد بُرد. هدف ما لغو مجوز کارخانه یا مقابله با توسعه اقتصادی استان و یا ثروت‌آفرینی برای کشور عزیزمان نیست و ما مخالف کارآفرینی برای منطقه نیستیم، بلکه مخالف از بین رفتن این میراث عظیم و بی‌نظیر و محوطه آیینی دوره اشکانی به بهانه توسعه اقتصادی هستیم.»
عزت‌پور حالا به «پیام ما» می‌گوید: «97 هکتار زمین به این کارخانه واگذار شده و حالا در کاوش‌ها 3300 متر محوطه باستانی مشخص شده است که 900 متر آن بنای کاوش شده است. در واقع بتن ریزی کارخانه در 3 متری محوطه باستانی به این ارزش رخ داده و سوال ما این است که چطور از سال 98 تاکنون، میراث فرهنگی برای ثبت این اثر باارزش تلاشی نکرده است؟» او می‌گوید بر اساس شنیده‌ها، کارخانه فولاد گفته در بخشی از این 3300 متر می‌خواهد بخشی از ادوات فعالیتش را بگذارد و این هم در نوع خود کار بسیار عجیبی است. «آثار باقی‌مانده از دوران اشکانیان در منطقه آذربایجان، آثار اندکی هستند و بسیاری از آنها هم حالا خارج از مرزهای ایران قرار دارند، اما مسئله اینجاست که حالا ما با آثاری به جا مانده از دوران آهن و اشکانیان روبرو شده‌ایم و با این وجود هیچکس برای حفظ آنها قدمی برنمی‌دارد »

حسن قاسم‌پور، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اردبیل: کارخانه فولاد تعهد داده‌ از آب چاه استفاده نخواهند کرد و از فاضلاب تصفیه شده استفاده خواهند کرد اما در نهایت وزارت نیرو و آبفا باید پاسخگو باشند که چرا مجوزهایی از دست
صادر می‌شود

فقط از 3300 متر می‌توانیم حفاظت کنیم
در مدتی که ساخت این کارخانه چالش میراث فرهنگی استان بود، قرار شد مصیب امیری، رئیس پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و کورش روستایی، پژوهشکده باستان‌شناسی به منطقه بروند. اما امیری، توپ را در زمین پژوهشکده باستان‌شناسی انداخت و در پاسخ به پرسش‌های «پیام ما» گفت: «آقای روستایی باید پاسخگو باشند» و البته روستایی هم پاسخی به «پیام ما» نداد. در این میان اما فریبرز طهماسبی، سرپرست هیات کاوش نجات‌بخشی محوطه تاریخی قره حسنلو در نشستی مجازی که در روزهای اخیر دراین‌باره برگزار شد، ماجرای کشف این منطقه را مربوط به تیر ماه سال 1400 دانست و گفت: «در سال 1400، مجتمع آهن و فولاد الماس استعلامی برای ساخت کارخانه در این محدوده گرفت و ما در تیرماه همان سال به همراه تعدادی از همکاران برای بررسی از سوی میراث فرهنگی به منطقه رفتیم و 97 هکتار از اراضی در اختیار این کارخانه را بررسی کردیم. محوطه‌ای را که حدود 70 سانت از دشت ارتفاع دارد را برای اولین بار در همان زمان شناسایی کردیم و در جواب استعلام به مدیریت جهاد کشاورزی نمین نامه زدیم که از این 97 هکتار مقداری از آن به علت قرارگیری تپه تاریخی ممنوع است. محوطه‌ای که درباره‌اش بحث میکنیم در 9 کیلومتری شهرستان اردبیل است.»
او در ادامه می‌گوید که 3300 متر به عنوان تپه باستانی شناسایی شد و از بهمن 1400 تا اردیبهشت 1401 با مجوز پژوهشکده باستان‌شناسی، کاوش روی آن شروع شد. «ما در حال حاضر فقط می‌توانیم در مورد این 3300 متر-عرصه و حریم اثر باستانی- صحبت کنیم و اجازه این را نداریم که بگوییم در باقی این منطقه کار عمرانی انجام نشود.»
طهماسبی گفته کاوش نجات‌بخش در این منطقه انجام گرفته و هرگونه تصمیم گیری برای حفاظت بر عهده شورای فنی وزارتخانه میراث فرهنگی است و در حیطه و اختیار اداره کل میراث فرهنگی استان قرار ندارد «شورای فنی وزارتخانه هم قطعا مخالف آزادسازی و تخریب این اثر است. از سوی دیگر پرونده ثبتی هم به وزارتخانه ارسال شده و به زودی ثبت خواهد شد.»
ساخت صنعتی آب‌بر در دشتی ممنوعه
ماجرای ساخت کارخانه فولاد در نزدیکی آثار باستانی، اما وجه دیگری هم دارد. این کارخانه در دشتی ممنوعه قرار است ساخته شود و فولاد هم صنعتی آب‌بَر است. با این حال هم وزارت نیرو و هم آبفا مجوز ساخت آن را صادر کرده‌اند و حالا حسن قاسم‌پور، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اردبیل به «پیام ما» می‌گوید پیوست محیط زیستی این کارخانه در مراحل نهایی شدن است: «برای ساخت این کارخانه وزارت نیرو و آبفا با وجود آنکه در دشت ممنوعه بوده مجوز صادر کردند. ما نمی‌توانیم کاری انجام دهیم. صرفا به آنها گفتیم باید محل تامین آب مشخص شود و آنها قراردادهایشان با شرکت آب و فاضلاب را نشان دادند که قرار است بر اساس این قراردادها آب این کارخانه از پساب تهیه شود.»
او می‌گوید سازمان محیط زیست هم پرسشش این است که چرا در این منطقه مجوز ساخت چنین کارخانه‌ای صادر شده «اما ما نمی‌توانیم از این منظر به کار وارد شویم. ما فقط می‌توانستیم چنین ایرادی از آنها بگیریم و آنها هم تعهد داده‌اند از آب چاه استفاده نخواهند کرد و از فاضلاب تصفیه شده استفاده خواهند کرد اما در نهایت وزارت نیرو و آبفا باید پاسخگو باشند که چرا مجوزهایی از دست صادر می‌شود.»
استفاده از پساب برای کارخانه‌های فولاد در سال‌های گذشته و در بسیاری از شهرها مطرح شده اما درنهایت بسیاری از آنها برخلاف آنچه گفته بودند عمل کردند و بسیاری از آنها با حفر چاه از آب‌های زیرزمینی استفاده کردند. صادقی پناهی، نماینده تشکل‌های محیط زیستی اردبیل هم با تاکید بر همین مورد به «پیام ما» می‌گوید «منطقه نمین مدت‌هاست مشکل آب شرب دارد. بسیاری از اهالی این منطقه بارها برای نداشت آب شرب از مسئولان شاکی بودند و حالا در این منطقه یک صنعت آب‌بَر قرار است ساخته شود. اما مشکل اصلی ما نبود شفافیت در فعالیت‌ این کارخانه است. گفته شده کارخانه پیوست محیط زیستی دارد. چرا این پیوست را منتشر نمی‌کنند؟ اصلا مشخص نیست قرار است چه میزان تولید داشته باشد و حتی فعالان عرصه آهن منطقه هم این موارد را نمی‌دانند.» او می‌گوید این نبود شفافیت ریشه به تیشه بسیاری از فعالیت‌های دقیق در منطقه زده است و از سویی این نگاه که هر استان باید برای خودش کارخانه‌هایی از این دست داشته باشد، نگاه اشتباهی است «منطقه نمین در مجاورت جنگل‌های فندقلو قرار دارد. مطنقه‌ای ثبت شده و بی‌نهایت زیبا و باارزش. اما هرگز از موهبت گردشگری مسئولانه در منطقه استفاده نمی‌کنند و صرفا می‌خواهند با ساخت و سازهایی از این دست که تنها برای عده‌ای سودآور است، هم آثار باستانی و هم محیط زیست را به ویرانی بکشانند.»
پناهی تاکید می‌کند که اصرار مسئولانی استانی برای قرار گرفتن این کارخانه در نزدیکی آثار باستانی غیرقابل توجیه است و هیچکس هم مردم و دلسوزان را توجیه نمی‌کند. «در منطقه نمین و در مجاورت جنگل‌های ثبت شده فندقلو، هم پتروشیمی ساخته شده و هم کارخانه سیمان. در واقع این منطقه منطقه ویژه اقتصادی است و شهرک صنعتی. این در حالی است که از فرصت‌های دیگر منطقه اصلا استفاده نمی‌شود و این درد بزرگی برای دلسوزان است.»
برای آنها که کارزار به راه انداخته‌اند و از همه می‌خواهند همراهشان شوند پرسش‌های بی‌پاسخ بسیاری باقی است. آنها همچنان می‌پرسند راه‌اندازی این کارخانه در مجاورت آثار باستانی و جنگل‌های ثبت شده فندقلو چه توجیهی دارد و از سویی می‌خواهند بدانند چرا با وجود آنکه هنوز کار چندانی برای ساخت انجام نگرفته تغییری در محل ساخت کارخانه انجام نمی‌گیرد؟ پرسش‌هایی بی‌پاسخ که حالا نه تنها فعالان میراث فرهنگی و محیط زیست اردبیل، بلکه فعالان کل کشور از مسئولان می‌پرسند.