دانش ژرف بومیان منطقه خشک همجوار با بیابان لوت با ایجاد «بندسار» در کنترل سیلاب‌ها و تامین و تعدیل آب‌های زیرزمینی با فرآیند کشاورزی پایدار در صدر ارزش‌های میراث جهانی در ایران قرار دارد. روز سه‌شنبه ۲۸ دی‌ماه ۱۴۰۰ سازه بندسار، مکانیزم مبتنی بر دانش و خرد بومیان بلوچ استان سیستان‌وبلوچستان در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور به ثبت رسید و در مرحله ورود به فهرست میراث جهانی قرار گرفت.

پس از سال‌ها تلاش و انجام مطالعات محیطی در کنار دست اندرکاران بومی بلوچ طایفه نارویی، در نهایت سال 99 پرونده سازه خرد محور «بندسار» به عنوان الگوی مدیریت حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع آب و خاک را به سازمان میراث و گردشگری استان سیستان‌وبلوچستان ارائه کردم و در روزهای گذشته با دفاعم از ارزش‌های ملی بندسار در شورای ملی ثبت میراث فرهنگی ناملموس کشور، با موافقت و تایید شورا، سازه بندسار در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس کشور ثبت شد تا پیش‌زمینه ورود به فهرست میراث جهانی آثار فرهنگی ناملموس فراهم شود.
این مهم موجب شد تا تمامی هموطنانی که دل در گرو آبادانی کشور دارند و همچنین اهالی محترم استان سیستان‌وبلوچستان و بومیان شریف بلوچ طایفه نارویی مناطق «چاه حسین‌علی» و «نوک‌آباد» به ویژه عزیزان‌مان حاج مصریان قباد نارویی و فرزندان مهربانش و به علاوه مرادعلی قباد نارویی و فرزندانش که سال‌هاست با اجرای عملی، علمی سازه بندسار، دانش بومی اجدادشان را زنده نگه داشته‌اند، مسرور شوند.
بیابان فرا گرم و خشک لوت در برترین رتبه دو درصد خشک‌ترین مناطق دنیا قرار دارد و بندسار از جمله شیوه‌های دانش محور تحت تاثیر شرایط آن اقلیم است و الگویی راهبردی برای مدیریت منابع آب و آبخیزداری و همچنین انجام کشاورزی پایدار به شمار می‌آید. شیوه خردمندانه بندسار کارشناسان بخش‌های آب و خاک و همه کنشگران محیط زیست را به یکی از ارزنده‌ترین روش‌های مدیریت حفاظت و بهره‌برداری از منابع آب و خاک مبتنی بر دانش بومی مردمانی که در سخت‌ترین شرایط طبیعی زندگی می‌کنند آشنا می‌سازد.
دانش ژرف بومیان کهن‌زی منطقه خشک و گرم همجوار با بیابان لوت حدود چهارصد سال است که با ایجاد بندسار در کنترل سیلاب‌ها و تامین و تعدیل سفره آب‌های زیرزمینی و همچنین جلوگیری از پیشروی بیابان (تپه‌های ماسه بادی) و بهبود رویشگاه‌های طبیعی با فرآیند کشاورزی پایدار تلاش کرده‌اند. و هنوز بومیان شریف بلوچ طایفه نارویی با تاسی‌پذیری از دانش و شیوه اجداد خود تلاش کرده‌اند که چراغ دانش‌محور نیاکان‌شان برای حفاظت از منابع پایه و ارزش‌های میراث فرهنگی ملی کشور با گذشت سال‌ها و قرن‌ها فراموش نشود.
نیاکان‌‌مان با شناخت شاخص‌های زیستی در سرزمین خشک و نیمه‌خشک ایران و حتی در حواشی خشک‌ترین و گرم‌ترین بوم‌سازگان بیابانی جهان که همانا بیابان لوت است، کهن‌ترین سکونتگاه‌ها و تمدن دیرینه بشری را پایه‌ریزی کرده‌اند و با اعمال مدیریت حفاظت منابع پایه، باعث رونق و دوام کشاورزی دانش‌محور و تمرکز بومیان در اقلیم خود شده‌اند.
بومیان دانش‌پژوه نواحی اجتماعی مناطق بیابانی کشور
از گذشته‌های دور با شناخت کامل عناصر سازنده حیات و شاخص‌های زیستی در سرزمین‌های خشک و نیمه‌خشک ایران و حتی در حواشی بیابان لوت در که در صدر خشک‌ترین و گرم‌ترین بوم‌سازگان‌های بیابانی جهان قرار دارد، کهن‌ترین زیست‌بوم‌ها و تمدن بشری دنیا را پایه‌ریزی کرده‌اند و با اعمال مدیریت حفاظت منابع، باعث رونق و دوام کشاورزی پایدار و تمرکز و انسجام جوامع در اقالیم مربوطه در کشور شده‌اند. آنان با سخت‌کوشی و درایت خویش در سرزمین‌های حواشی بیابان لوت با به‌ کار بستن تجارب گذشتگان و عنایت به دانش ژرف بومی آنان، با ایجاد بندسارها و به کارگیری شیوه مهار روان‌آب‌ها ضمن اعمال مدیریت کنترل آب و خاک به آبخوان‌داری و آبخیزداری پرداخته‌‌اند و همچنین برای جلوگیری از پیشرفت بیابان به طور شگفت‌انگیری موفق شده‌اند از حریم بیابان‌ها بکاهند و در نهایت در عرصه آبگیر بندسارها به کشت و زرع پرداخته‌ و پر‌آب‌برترین محصولات مانند هندوانه را به صورت دیم بکارند و بدون استفاده از سایر روش‌های کشت آبی، بهترین و مرغوب ترین محصول ارگانیک را برداشت کنند.
بندسار؛ شیوه موفق مدیریت حفاظت و پایداری منابع سرزمینی
آبراهه‌ها، مسیل‌ها و رودخانه‌ها به صورت طبیعی در اکوسیستم‌های مختلف ایجاد شده‌اند و متناسب با شرایط اقلیمی گوناگون و موقعیت‌های توپوگرافی، اثرگذاری گوناگونی بر اراضی سر راه خود دارند. با توجه به نقش موثر سه عامل آب، خاک و انرژی خورشید، نبود هر یک از این منابع و کمبود آن از جمله عوامل محدودکننده شرایط ماندگاری مردم در بوم‌ناحیه‌های بیابانی و کاهش یا نبود تولیدات کشاورزی محسوب می‌شود.
بنابراین ساکنان مناطق خشک از هزاره‌های پیش با درک محدودیت‌های موجود در اقلیم‌های خشک‌، بر اساس دانش و شناخت خویش با شیوه مبتنی بر حفظ منابع طبیعی، به ایجاد روش‌های گوناگون استحصال آب و حفظ خاک مبادرت کرده‌اند و با انجام کشاورزی دیم از سوی دیگر در مقابله با بیابان‌زایی، موفق به ایجاد تعادلات طبیعی و اجتماعی شده‌اند. بنابراین آنها نه تنها خود را با شرایط سخت بوم‌ناحیه‌های خشک سازگار کرده‌اند بلکه در بسیاری از موارد در تعادل‌بخشی به آن نواحی کارنامه موفقی داشته‌اند.
بر همین اساس ابداع و احداث بیش از چهل هزار رشته قنات، تسطیح اراضی پرشیب، احداث آب‌بندها، بندسارها، خوشاب‌ها، دگارها، آبیاری سیلابی، آبیاری کوزه‌ای و … نمونه‌هایی از فعالیت‌های بی‌وقفه متکی بر دانش بومیان مناطق خشک ایران بوده است.
سیلاب هنگامی اتفاق می‌افتد که سرعت آب‌های جاری از سرعت نفوذ تجاوز کنـد. اما روش‌های مختلـف عملیـات مکانیکی و بیولوژیکی بندسار سعی در کاهش سرعت آب و کنترل شدت جریان سیلاب دارد. از این روی با کارکرد رسوب‌گیری و نهشته‌گذاری خاک‌های سیل‌آورد در عرصه بندسار، بهترین روش حفاظت از آب و خاک ایجاد می‌شود.
استحصال سیلاب برای انجام کشاورزی سنتی در زمان‌های قدیم در بسیاری از مناطق خشک و نیمه‌خشک ایران رواج داشته که درک عمیق زیستمندان آن بوم‌ناحیه‌های کم‌آب و بی‌آب را از اهمیت آب در استمرار زندگی‌شان نشان می‌دهد.
در گذشته که هنوز منابع آب ایران به وسیله تکنولوژی جدید غارت نشده بود، بهره جستن و کنترل سیلاب‌های زمستانی و بهاری برای آبیاری، ذخیره رطوبت و آبشویی اراضی در کنار بهره‌گیری از سایر منابع آب در اکثر نقاط ایران متداول بوده است.
در این راستا به دلیل نبود سامانه بارشی متناوب در استان‌های شرقی و جنوب شرقی کشور به ویژه استان‌های سیستان‌وبلوچستان و خراسان جنوبی که گاه با رگبارهای مقطعی مواجه‌اند، سازه‌هایی مانند بندسارهای حواشی بیابان لوت به ویژه بندسارهای نوک‌آباد و چاه حسین‌علی و خوشاب‌های بلوچستان، چاه بهار و دشتیاری موجب شده‌اند که تولید محصولات کشاورزی صرفا متکی به آبیاری سیلابی رواج پیدا کند.
بومیان بلوچ از دیرباز با ایجاد و احداث سدهای خاکی (بندسار) توانسته‌اند در راستای حفاظت از منابع پایدار اقلیم‌شان برای کنترل سیلاب‌ها، آبخیزداری و افزایش و تعدیل خط تراز آب‌های زیرزمینی (آبخوان‌داری)، ایجاد بستر نهشته‌گذاری خاک‌های غنی سیل‌آور، تثبیت خاک، انسداد پیشروی بیابان به ویژه رسوبات ماسه بادی در راستای استحصال محصولات کشاورزی پایدار به صورت دیم بهره جویند. بنابراین معرفی و حفاظت دربرگیرنده از دو قطعه باقی‌مانده از بندسارهای دیرپا که هم اکنون در روستاهای چاه حسین‌علی و نوک‌آباد که در کناره شرقی بیابان لوت واقع شده‌اند و ترویج آنها توسط نهادهای ذی‌ربط با ایجاد بندسارهای جدید در مناطق مستعد، از مهم‌ترین الزامات مدیریت حفاظت از منابع آب و خاک محسوب می‌شود و لازم است در کنار فعالیت‌های ترویجی و اجتماعی، برای کاهش بحران‌های آب و خاک در کشور، بیشتر به رواج شیوه‌های بندسار پرداخته شود.
روش ایجاد بندسار
از هزاره‌های گذشته مردم بومی مجاور بیابان لوت شرقی با تکیه بر خرد و دانشی که نسل به نسل به آنها منتقل شده، با برآیند بهره‌برداری بهینه از منابع آب‌های تجدیدپذیر و همچنین کنترل کمیت و کیفیت خاک، به طراحی و اجرای بندسارها برای استحصال آب شرب پرکیفیت و همچنین ایجاد معیشت پایدار کشاورزی از آن سازه اقدام کرده‌اند.
بومیان مناطق موصوف و سایر جوامع مسکون محلی لوت پس از عبور مسیل‌ها از ارتفاعات و رسیدن به شیب توپوگرافی ملایم‌تر، در زمین‌های پهن و گسترده‌ای که در مسیر مسیل‌های اصلی قرار داشتند با ایجاد سدهایی خاکی‌ که تا چهار متر ارتفاع داشت، مسیل‌ها را مسدود می‌کردند و سیلاب‌ها در حوضچه بندسار از حرکت بازمی‌ماند و تبدیل به تالابی گسترده می‌شد. آنها برای سرریز تخلیه آب‌های مازاد از حوضه تالاب، در کناره جانبی خاکریز بندسار محل مطمئنی را که به آنها «سرریز» می‌گویند، ایجاد می‌کردند تا آب‌های اضافی در حوضچه از آن مجرا خارج شود و با کنترل فشار آب‌های موجود در حوضه تالاب از دیواره سد خاکی بندسار حفاظت شود. بعد از فرونشست آب‌های موجود تالاب به سفره‌های زیرزمینی، اندک آبی که در عرصه مسطح پشت بندسارها هنوز مانده‌اند در اواخر فروردین‌ماه بر اثر شدت دما به سرعت تبخیر می‌شوند و در نتیجه بر سطوح خاک‌های اراضی بندسار، خشکی شدید غلبه می‌کند و «سِلِه» می‌بندد؛ سله‌های خشک مانند عایق عمل می‌کنند و از خاک مرطوب لایه‌های زیر‌سطحی در برابر شدت دما و فرایند تبخیر محافظت می‌کنند.
کشاورزان نیز در زمان کشت که معمولا در ابتدای ماه اردیبهشت آغاز می‌شود در سطح مزرعه بندسار و در نقاط خاص با فاصله‌های تعیین‌شده گودال کوچکی تا عمق 30-40 سانتی‌متری حفر می‌کنند و بذر هندوانه، خربزه و سایر صیفی‌جات را با غالبیت هندوانه که عمدتا واریته‌ای بومی است و از گذشتگان‌شان دست به دست به آنها رسیده است در آن می‌کارند. این بذر مذکور با استفاده از رطوبت موجود در لایه زیرین خاک شروع به رشد و نمو می‌کند و در رسیدن به نور و گرما، رشد آن برای رسیدن به سطح زمین مضاعف‌تر می‌شود و در ادامه با استفاده از رطوبت موجود در لایه‌های خاک زیرین بارور می‌شود. محصول هندوانه بندسار کاملا ارگانیک و بدون استفاده از هرگونه کود و سموم آلی و شیمیایی است و یکی از وعده‌های غذای اصلی بومیان محسوب می‌شود که دارای خواص دارویی است که بومیان برای مقابله با امراض کلیوی و کبد از آن بهره می‌برند. جامعه محلی نوک‌آباد و چاه حسین‌علی بدون پمپاژ و برداشت قطره‌ای آب از سفره‌های زیرزمینی، هندوانه بندسار را به‌طور دیم می‌کارند. میزان برداشت هندوانه در هر هکتار حدود چهل تن است که تقریبا با میزان برداشت کشت فاریاب در سایر مناطق برابری می‌کند.
قدمت دیرینه بندسار
تاریخ دقیق احداث بندسارها و کشاورزی مبتنی بر این سازه به درستی مشخص نیست اما با توجه به مطالعات میدانی، طایفه و تیره‌های بلوچ نارویی در شرق بیابان لوت و در محدوده مناطق بین واحه‌های نخیله، جوزک ، چاه حسین‌علی ، نوک‌آباد و …. از قرون گذشته در راستای استمرار کارکرد و حفظ و احیای بندسارهای نوک‌آباد و چاه حسین‌علی نقش موثری داشته‌اند و باعث شده‌اند حداقل تاریخ معلوم چهارصد ساله بندسار که از پیشینیانشان نسل به نسل منتقل شده را زنده نگه دارند و به نسل بعد منتقل کنند.
همین موضوع نشان از قدمت دیرینه بندسار دارد و به نظر می‌رسد مکانیزم این سازه که بر اساس دانش ژرف بومیان مناطق خشک خراسان و طوایف بلوچ، از گذشته‌های دور ابداع شده و به ده‌ها قرن پیش باز می‌گردد. محققان قدمت کشت‌های سیلابی و تغذیه آب‌های زیرزمینی در ایران را پیش از اختراع سفته‌ها و قنوات می‌دانند و متذکر می‌شوند که ساکنان جنوب شرق و شرق ایران آب‌های زیرزمینی خود را با آبیاری سیلابی مخروط افکنه‌ها که به بندسارها منتهی می‌شده تغذیه می‌کرده‌اند. این نظریه با توجه به مکانیزم عملی بندسار در مقایسه با قنات منطقی به نظر می‌رسد.
در حال حاضر بندسارهای چاه حسین‌علی و نوک‌آباد توسط اهالی آن روستاها با حمایت و مدیریت مجدانه آقای مصریان، قباد نارویی و برادران و فرزندان او کشت می‌شود و سوابق ایجاد بندسارها و انجام کشاورزی در آنها تا شش نسل قبل از‌ آنان مشخص است. زنده‌یاد ملک محمد قباد نارویی پدر حاج مصریان که در سال 135 خورشیدی فوت کرده است، تنها فردی است که در سال 1937 میلادی به عنوان راهنمای دکتر آلفونس گابریل، محقق بیابان لوت را حمایت کرد تا او از میان ناشناخته‌ترین بخش لوت مرکزی بگذرد، از جمله افراد فعال در ایجاد و گسترش بندسار در حدود 90 سال پیش بوده است. او فردی سخت‌کوش و پر اراده بوده و در چندین نقطه هم‌جوار با لوت، از جمله نخلیه، نوک‌آباد و چاه حسین‌علی بندسارهای متعددی برای ایجاد معیشت مبتنی بر کشاورزی دانش‌محور دیم ایجاد کرده بود و هنوز بندسارهای احداثی‌ او به همت فرزندانش فعال است
بی‌توجهی سیاست‌گذاران به دانش بومی
آنچه در کنار تغییرات اقلیمی‌ و خشکسالی وضعیت منابع حیاتی کشور را با بحران مواجه کرده، بیش از هر موضوع بی‌اعتنایی سیاست‌گذاران منابع آب و خاک کشور به دانش بومیان در مدیریت حفاظت و بهره‌برداری پایدار از منابع پایه مانند الگوی کاشت سیلابی در بندسار است. بنابراین نبود مدیریت اصولی حفاظت از منابع آب و خاک کشور، از جمله عوامل به هم خوردن تعادلات محیط زیستی، اجتماعی و اقتصادی است که اصرار بر اجرا نشدن مدیریت تغییر الگوی کشت و گسترش عرصه تولیدات کشاورزی نابخردانه دارد. بنابراین با توجه به بحران‌های موجود ، باز هم برنامه ریزان کشور به جای بکارگیری تمهیدات علمی و راهبردی برای مقابله با خشکسالی سعی می‌کند که گناه ایجاد بحران‌های محیط زیست به ویژه در بخش آب و خاک را صرفا به گردن خشکسالی بیندازند و باز هم فارغ بال از مصیبت‌هایی که گریبان بخش کشاورزی را فرا گرفته، به مقابله با کشاورزان بحران‌زده بپردازند؛ نظیر آنچه که مکررا در شرق اصفهان روی داده است.
بنابراین در کنار سایر فعالیت‌های ترویجی و اجتماعی از اهم فعالیت‌های آتی مورد‌نیاز منطقه مطالعه همه‌جانبه شیوه ایجاد بندسار و همچنین تسهیل روند گسترش مکانیزم بندسار در مناطق خشک و مناطق مستعد دیگر توسط برنامه‌ریزان منابع حیاتی کشور است. برای کاهش بحران هستی‌برانداز منابع پایه کشور، ارائه دستاورد حاصل از مکانیزم بندسار با حمایت مستمر برنامه‌ریزان کشور برای تعمیم آن به سایر اقلیم‌های مشابه و مستعد در ایران است‌. بدیهی است که دستاوردهای عملکرد بندسار با هدف استفاده در برنامه‌های مدیریتی مقابله با بحران خشکسالی مدیریت منابع پایه و همچنین کم‌آبی، شیوه اجرایی موفقی است که می‌تواند سیاست‌گذاران کلان کشور را نسبت به شناسایی مناطق مستعد کشور برای تحقق برون‌داد مدیریت حفاظت از اقلیم در فرآیند تاثیر بندسار در کنترل سیلاب‌ها و جلوگیری از پیشروی بیابان‌ها و همچنین تامین و تعدیل آب‌های زیرزمینی با برآیند کشاورزی پایدار بهره‌مند کند.