مرجوع شدن محصولات کشاورزی در ماه‌های اخیر خود را به صدر اخبار رسانه‌ها رسانده و تبدیل به یکی از نگرانی‌های جدی هم در حوزه صادرات و هم در بازار داخلی این محصولات شده است. هر چند این اتفاق در سال‌های گذشته هم برای محصولات دیگر می‌افتاد اما تکرار این اتفاق از سوی کشورهای مختلف جای نگرانی دارد. اما این نگرانی تنها یک دغدغه اقتصادی نیست، موضوعی که اهمیت این مرجوع شدن‌ها را دو چندان می‌کند، سلامت محصولات کشاورزی تولید شده در ایران است. همان محصولاتی که هر روز در سبد خانواده‌ها کمرنگ‌تر می‌شوند و ارقام قیمتی‌شان در یک سال گذشته چند برابر شده، حالا شائبه سلامت بودن دارند. موضوع مرجوع شدن محصولات کشاورزی ایران از روسیه و ازبکستان و چین و هند و… ابعاد مختلفی دارد که بررسی هر کدام شاید ما را به یک سرنخ عجیب برساند. این ماجرا تنها یک اتفاق اقتصادی است؟ یا موضوعی اجتماعی و سیاسی و رسانه‌ای؟ یا نشانه ضعف ایران در دیپلماسی اقتصادی و جولان رقبا در بازار منطقه؟ اما در این بین آنچه بیش از همه موجب نگرانی است، موضوع سلامت محصولات و استفاده بی‌رویه از سموم در تولید محصولات کشاورزی است و مهمتر اینکه هنوز توضیح شفافی از سوی متولیان این موضوع -وزارتخانه‌های بهداشت و جهاد کشاورزی- ارائه نشده است.

مُهر برگشت بر محموله سیب‌زمینی‌های صادراتی ایران، این بار از سوی ترکمنستان. سناریویی که در ماه‌های اخیر چندین بار تکرار شده است و تنها فاکتوری که در آن تغییر کرده نوع محصولات است. علت هم اعلام شده است: استفاده ایران از سموم غیرمجاز در تولید محصولات. موضوعی که سال‌هاست از سوی فعالان محیط زیست و کارشناسان بخش کشاورزی در مورد آن هشدار داده می‌شود. صدای بلند استفاده بی‌رویه از سموم در تولیدات کشاورزی حالا از کشورهای همسایه به گوش می‌رسد. کشورهایی که مدتهاست این سموم را غیرمجاز اعلام کرده‌اند. کشاورزی ایران اما همچنان خریدار و تولید کننده این سموم آن هم به شکلی غیر اصولی است. سمومی که بارها به آسیب‌های غیرقابل جبران آنها بر سلامت مردم تاکید شده است. عباس صمدی، کارشناس ارشد گیاه پزشکی و کارشناس سموم کشاورزی در خصوص عودت محصولات کشاورزی به دلیل احتمال وجود باقی‌مانده سموم بر آنها، به «پیام‌ما» می‌گوید: «استفاده سموم در گلخانه‌ها یکی از موضوعاتی است که چندان مورد ارزیابی و نظارت نیست. به دلیل اینکه اهمیت سود و تجارت غالب بر اهمیت سلامت محصولات تولیدی است» به گفته صمدی این اتفاق امسال و برای نخستین بار نیست که می‌افتد: «در مورد محصول پسته، انجمن بین‌المللی خشکبار کنترل بسیار دقیق و محسوسی انجام می‌دهد و سال‌های گذشته بارها پیش آمد که از ورود محموله‌های پسته ایران به اتحادیه اروپا و کانادا و کشورهای عربی و روسیه جلوگیری شد و علت هم استفاده از سموم و وجود باقی‌مانده آنها روی محصولات بود» صمدی در مورد میزان استفاده از سموم در کشاورزی ایران باز هم هشدار داده و می‌گوید: «سالهاست که ما این موضوع را گوشزد می‌کنیم و از کشاورزان می‌خواهیم که در مصرف سموم دقت کنند. این موضوع مثل یک بمب ساعتی در جامعه است که باعث افزایش سرطان می‌شود. بهتر است بگوییم شده است. در جامعه کوچک اطراف خودمان می‌بینیم که کسی نیست که یکی از اطرافیانش درگیر با سرطان نباشد. بخشی از این موضوع به استفاده از سموم در کشاورزی بر می‌گردد» سمومی که استفاده از آنها رشد محصول، میزان محصول و کیفیت آن را -در ظاهر- افزایش می‎دهد اما به همان میزان از سلامت آن کاسته می‌شود. سمومی که در مواردی حتی به صورت قاچاق و از چین وارد کشور می‌شوند. سمومی که ارزان‌تر از سموم ارگانیک به دست کشاورز می‌رسند، فروش محصول او را تضمین می‌کنند و او خود آگاه نیست از آسیبی که به سلامت جامعه می‌زند. صمدی در مورد نظارت بر واردات این سموم به کشور می‌گوید: «کارتل‌های بزرگی هستند که سرمایه کلانی دارند و می‌توانند به راحتی ادارات مربوطه را دور بزنند و این سموم را به دست مصرف‌کننده‌ای -کشاورزان- که مسئله تامین معاش خود را دارد، برسانند. او در مورد تبعات این سموم اطلاعات ندارد، و به کارشناسان و کسانی که این سموم را به فروش می‌رسانند اعتماد می‌کند. بسیاری از کشاورزان نمی‌دانند که این سم در بسیاری از کشورها ممنوع است و حتی در مواردی استفاده از آنها جرم محسوب می‌شود» نکته حائز اهمیت دیگری که این کارشناس سموم کشاورزی به آن اشاره می‌کند این است که: «در کشورهای پیشرفته سم را به طور مستقیم در اختیار کشاورز قرار نمی‌دهند. شرکت‌های تخصصی در نزدیکی مزارع فعالیت دارند. اگر کسی بخواهد برای محصول خود از سم استفاده کند، باید این کار را از طریق این شرکت‌های تخصصی و با تایید اداره حفظ نباتات و شوراهایی که درباره سلامت مردم و محیط زیست سیاست‌گذاری می‌کند، انجام دهد» امروز مردم در بسیاری از کشورها اقبال بسیاری به محصولات ارگانیک پیدا کرده‌اند و سلامت محصولات بیش از ظاهر آنها برای خریداران اهمیت دارد. سیاست‌گذاران هم به این تمایل مردم احترام می‌گذارند و تلاش خود را برای رساندن محصولی سالم -ولو وارداتی- به دست مصرف‌کننده به کار می‌گیرند. صمدی معتقد است: «در موضوع عودت محصولات مسائل دیگری هم دخیل است از جمله مصرف بیش از حد کودهای نیتراته، که شاید کمتر به آنها توجه شده است. کودهایی که برای رشد بهتر و سریعتر به کار می‌روند. با توجه به هزینه‌های گزافی – اعم از آب و برق و کارگر و …- که تولید محصولات کشاورزی دارد، تولید‌کننده فکر نمی‌کند که محصول او چه مشکلاتی در زمینه سلامت دارد، فقط می‌خواهد زودتر محصول خود را به فروش برساند» وقتی تولید‌کننده به سلامت محصول فکر نمی‌کند، نیاز به حضور نهادهای ناظری است که بر سلامت محصولات نظارت داشته باشند. در مورد مرجوع شدن محصولات کشاورزی در ماه‌های اخیر اما شاهد شانه خالی کردن متولیان اصلی این امر از بار مسئولیت بودیم. سازمان غذا و دارو، سازمان حفظ نباتات را مسئول می‌دانست و وزارت جهاد کشاورزی، وزارت بهداشت را متولی بررسی این امر معرفی می‌کرد. صمدی در خصوص این موضوع می‌گوید: «هر بار که اتفاق خسارت باری می‌افتد همه سعی می‌کنند توپ را به زمین دیگری بیندازند و مسئولیت کار را به عهده نمی‌گیرند. متولی اصلی مصرف سموم سازمان حفظ نباتات است که از زیرمجموعه‌های وزارت جهاد کشاورزی است. این سازمان اینقدر قدرت دارد که بخواهد تناژ سموم را بررسی و کنترل کند. کارشناسان این سازمان موظف هستند که مطالعه کنند و دانش خود را به روز کنند. مدام به گلخانه‌ها سرکشی کنند و گزارش‌های مربوطه را ارائه و مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند» اما همه چیز به کشاورزان سپرده شده است. کشاورزانی که نه در مورد سموم اطلاعات دقیقی دارند و نه نسبت به تبعات استفاده بی‌رویه آنها آگاهی کافی پیدا کرده‌اند. آنها تنها به شکلی سنتی در حال تولید محصولات هستند. در حالی که به گفته کارشناس ارشد گیاه پزشکی: «مصرف سموم خطرناکی مثل مالاتیون یا پرمترین یا کودهای نیتراته، تبعات بسیار خطرناکی دارند. نیترات یکی از عوامل اصلی سقط جنین است. یکی از عوامل اصلی سرطان روده و دستگاه گوارش در ایران وجود نیترات عنوان شده است. جامعه پزشکی هم این موضوع را تایید کرده است. هر ذره از این سموم که وارد بدن فرد می‌شود در بخشی از بدن جذب بافت‌های چربی می‌شود و به مرور تشکیل توده می‌دهد و بعد از مدتی هسته اصلی بیماری‌ سرطانی را تشکیل می‌دهد. اختاپوس سموم محصولات کشاورزی در جامعه به شکل وحشتناکی در حال رشد است. گلخانه‌هایی که در اطراف شهرها می‌بینیم مرکز تولید مرگ هستند. چون هیچ نظارتی روی چگونگی تولید محصولات در آنها صورت نمی‌گیرد» ماجرای سموم به همین جا ختم نمی‌شود. آسیب‌های وارد شده به سلامت مصرف کننده تنها بخشی از تبعات مخرب استفاده بی‌رویه از سموم در کشاورزی است، محیط زیست و آب و خاک هم از این آسیب در امان نیستند. به گفته صمدی: «سموم و کودها وقتی در یک زمین کشاورزی مورد استفاده قرار می‌گیرند، وارد آبهای زیرزمینی و قناتها و چشمه‌ها می‌شوند و وارد خاک می‌شوند. این سموم بسته به فرمول ساختمانی که دارند دیر به مواد ساده و بی‌خطر تبدیل می‌شوند. هر چه این پروسه تبدیل شدن سموم به مواد بی‌خطر دیرتر اتفاق بیفتد خاک بیشتر در معرض خطر نابودی قرار می‌گیرد. خاک به مثابه یک بافت سیال است و داخل آن باکتری‌ها و موجودات دیگر هستند که باعث حاصلخیزی و دانه‌بندی و حفظ رطوبت خاک می‌شوند. همه اینها در طول زمان با استفاده از سموم مختلف از بین می‌رود. بعد از تخریب خاک باقی‌مانده سموم با بادهایی که می‌وزد به مناطق دور دست می‌رود. وارد شهرها و مناطق مسکونی شده و از طریق تنفس یا حتی پوست وارد بدن افراد می‌شود. این آلودگی تکثیر می‌شود و توسعه پیدا می‌کند. شاید کمتر به این آثار مخرب اشاره شود اما باید بگویم این ذرات می‌توانند صدها کیلومتر از محلی که سم‌پاشی شده دور شده و آلودگی‌های مختلف ایجاد کنند.» صمدی در مورد خطرناک ترین سموم مورد استفاده در کشاورزی ایران می‌گوید: «مالاتیون، کلرپیریفوس و از همه خطرناکتر متاسیستوکس که به صورت قاچاق وارد می‌شود و در بعضی محصولات مجوز استفاده دارد. یک سم سیستمیک بسیار خطرناک است که پایه آن بر فسفر است و واقعا خطرناک است و می‌توانم بگویم قاتل است. این سم می‌تواند در بذر نفوذ کند. سمومی از قبیل کنفیدور، دیکلرووس، دلتامترین، ایمیداکلوپراید، پی متروزین، استامی پرید، سموم خطرناکی هستند که در کشاورزی ایران مورد استفاده هستند.» نبود نظارت بر استفاده از سموم در کشاورزی ابعاد مختلفی پیدا می‌کند. تنها بخشی از آن به شکل تهدید سلامت محیط زیست و جامعه، مرجوع شدن محصولات صادراتی و تخریب خاک دیده می‌شود. اما در بلند مدت می‌تواند تبعات خطرناک بسیاری در بخش‌های مختلف به دنبال داشته باشد. به اعتقاد صمدی: «رسانه‌ها باید درباره این موضوع اقداماتی انجام دهند و درباره این وضعیت خطرناک و بحرانی هشدار دهند. تا مردم با احتیاط محصولات کشاورزی را مصرف کنند. وقتی کسی وارد میوه‌فروشی‌ می‌شود، بداند که محصولات و میوه‌هایی که از حد طبیعی بزرگتر هستند، مرغوب نیستند بلکه به احتمال قریب به یقین حاوی مقدار زیادی نیترات و سموم مختلف هستند» نگرانی‌های جامعه از سلامت محصولاتی که این روزها در بازار توزیع می‌شود – هرچند بسیاری از مردم دیگر حتی توان خرید همین محصولات آلوده را هم ندارند- نگرانی به جایی است، اما بی‌تفاوتی مسئولان و پاسخگو نبودن آنها در قبال چنین موضوع پر اهمیتی، هیچ توجیهی ندارد.