|پیام ما|با پایان سفر کاوشگر 555 تنی خلیج فارس به اقیانوس و بررسی داده‌هایش، نتایج این گشت تحقیقاتی دیروز در نشستی مطرح شد. کارشناسان و مسئولان مختلف در نشست مجازی «گشت اقیانوس‌شناسی شناور کاوشگر خلیج فارس در خلیج فارس و دریای عمان» که سفری 27 روزه و همزمان با چرخند حاره‌ای شاهین بود، از تغییرات خلیج فارس پس از توفان گفتند و اینکه هنوز اطلاعات دنیا از بستر دریا، همچنان از داده‌های موجود در کهکشان و فضای ماورا جو کمتر است.

در تحقیقات میدانی کاوشگر خلیج فارس، 67 نقطه در محدوده‌ آب‌های ایرانی خلیج فارس، تنگه ‌هرمز و دریای عمان مورد مطالعه، سنجش و نمونه‌برداری قرار گرفت و هزاران نمونه و داده محیطی جمع‌آوری و ثبت شد. ۱۴ محقق از پژوهشگاه و نمایندگانی از ‌دانشگاه‌های علوم و فنون دریایی خرمشهر، دانشگاه شهید بهشتی تهران و ناظران سازمان حفاظت محیط زیست در این گشت حضور داشتند تا سرانجام، ‌داده‌برداری و مطالعه شرایط حاکم بر خلیج فارس و دریای عمان در حوزه‌های فیزیک و شیمی دریا، آلودگی دریا، زیست‌‌شناسی دریا، زمین شناسی دریا، علوم جوی و سنجش از دور ماهواره‌ای، انجام شود.
بهروز ابطحی، رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی در نشست دیروز گفت که فعالیت گشت جامع پایش دریایی خلیج فارس و دریای عمان با همکاری وزارت علوم تحقیقات و فناوری، سازمان حفاظت محیط زیست و پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی انجام شده و در چارچوب این طرح ابتدا قرار است در یک دوره یک ساله و بعد در یک دوره ۵ ساله داده‌های اقیانوسی و دریایی متنوعی برداشت شود تا به کمک آنها شناخت خود را نسبت به دریاهای پیرامونی خود افزایش دهیم.
از اقیانوس کم می‌دانیم
رئیس پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی گشت انجام‌شده را از نظر میزان داده‌برداری دریایی در تاریخ کشور بی‌نظیر خواند و گفت که «ایران با داشتن ۶ هزار کیلومتر خط ساحلی در دریای خزر، خلیج فارس، دریای عمان و جزایر ایرانی از نظر دسترسی به خطوط ساحلی جزو یک چهارم اول کشورهای جهان است» اما «به نسبت این مهم بودن اطلاعات ما از محیط‌های دریایی کم است.»
ابطحی با تاکید بر اینکه «اطلاعات دنیا از بستر دریا از داده‌های موجود در کهکشان و فضای ماوراء جو کمتر است»، توضیح داد: «به طور کلی دانش انسان نسبت به اقیانوس‌ها کم است برای همین از سال ۲۰۲۰ را دهه اقیانوسی اعلام کردند تا دانش بشر نسبت به دریاها و اقیانوس‌ها افزایش یابد. ما هم به عنوان یک کشور دریا محور برای مدیریت و بهره‌برداری از منابع دریایی و اقیانوسی نیاز به دانش و اندازه‌گیری داریم چون در غیر اینصورت نمی‌توانیم درست مدیریت کنیم.» به گفته ابطحی آمریکا، ‌ آلمان و ژاپن به ترتیب کشورهایی هستند که بیشترین اطلاعات را از حوضه‌های دریایی و اقیانوسی دارند و مدام داده‌برداری می‌کنند و تا کنون منبع عظیمی از داده‌های اقیانوسی را جمع‌آوری کرده‌اند.
اجرای طرح کلان تغییر اقلیم
در بخش دیگری از این نشست پروین غفاریان، استادیار پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی از اجرای طرح کلان تغییر اقلیم در این پژوهشگاه خبر داد و گفت: «در این طرح سامانه‌های هشدار سریع مخاطرات هوا – دریا راه‌اندازی می‌شود» به گفته او با اجرای این طرح تلاش بر این است که توفان‌های با مقیاس کوچکی که با ماهواره قابل مشاهده نیستند، با استفاده از مدل‌هایی با کارایی بالا رصد شود. صحبت از این موضوع در حالی است که گشت تحقیقات دریایی که اواخر شهریور ماه اجرایی شد با توفان‌ حاره‌ای شاهین مقارن بود. بر اساس توضیح غفاریان، بررسی مسیر توفان‌های حاره‌ای از سال ۱۹۸۵ تا ۲۰۰۵ نشان می‌دهد که اقیانوس اطلس، اقیانوس هند و اقیانوس آرام مناطقی با بیشترین تاثیر از این توفان‌ها هستند و در حالی که فقط ۷ درصد توفان‌های حاره‌ای مربوط به اقیانوس هند است، اما بیشترین میزان خسارات را در این نواحی دارد که دلیل آن استقرار جمعیت زیاد در این سواحل است.
این استادیار پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی با بیان اینکه از سال ۱۹۸۵ تا ۲۰۰۵ توفان‌های حاره‌ای به سواحل جنوبی ایران نرسیده بود، گفت: «در سال‌های ۲۰۰۷ و ۲۰۱۰ و در مهرماه امسال شاهد توفان‌های حاره‌ای در سواحل چابهار بودیم که دلیل آن تغییر اقلیم و گرمایش جهانی عنوان شده است.»
مسائل محیط زیستی خلیج فارس و دریای عمان نظارت نمی‌شود
احمد لاهیجان‌زاده، معاون محیط زیست دریایی و تالاب‌های سازمان حفاظت محیط زیست نیز در ادامه با اشاره به اینکه نام خلیج فارس و دریای عمان در کنار هشت محیط دریایی دیگر در دنیا در لیست مناطق دریایی ویژه قرار گرفته است، گفت: «سختگیری‌های محیط زیستی در این دو محیط آبی کشور اجرایی نمی‌شود.»
او توضیح داد در حال حاضر کنوانسیون‌های مختلف بین‌المللی چون «کنوانسیون بین‌المللی جلوگیری از آلودگی ناشی از کشتی‌ها (مارپل)» و «کنوانسیون بین‌المللی کنترل و مدیریت آب توازن کشتی‌ها» ایجاد شده و در کنار این اقدامات، مناطقی در محیط‌های آبی به نام «مناطق دریای ویژه» از سال ۱۹۷۶ تعریف و در سال‌های ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۱ طی برگزاری جلسات متعددی دستورالعمل‌هایی برای آن تدوین شد.
لاهیجان‌زاده گلایه درباره بی‌توجهی به خلیج فارس و دریای عمان را اینطور شرح داد: «در حالی که در مناطقی چون دریای بالتیک، سیاه و مدیترانه سختگیری‌های زیادی برای حفاظت از آن‌ها شده است اما در دریای عمان و خلیج فارس این سختگیری‌ها وجود ندارد؛ به گونه‌ای که در مناطق ویژه باید کشتی‌ها با سوختی با میزان گوگرد مشخص وارد شوند ولی ما اجازه می‌دهیم شناورها با هر سوختی وارد محیط‌های آبی شوند.»
لاهیجان‌زاده با بیان این موارد به کنوانسیون بین‌المللی جلوگیری از آلودگی ناشی از کشتی‌ها معروف به «مارپول» اشاره کرد که هدف تمام آنها حفاظت از محیط زیست دریایی و زیستمندان موجود در پهنه‌های آبی است.
به گفته او بعد از تعیین مناطق دریایی ویژه در سال ۱۹۷۶ و تعیین تکلیف دستورالعمل حفاظت از این مناطق، قرار شد تا از آسیب‌پذیری آنها در مقابل فعالیت‌های دریایی محافظت شود. در این راستا کنوانسیون حقوق دریاها اعلام کرد که کشورهای ساحلی باید در مناطق ویژه اقتصادی خود مناطق ویژه دریایی را هم مشخص کنند تا به‌واسطه فعالیت های اقتصادی آسیب کمتری به اکوسیستم مناطق وارد شود، شاید نقطه عطف مناطق دریایی ویژه، تصویب خلیج فارس و دریای عمان به عنوان مناطق ویژه دریایی توسط کمیته حفاظت از محیط زیست بود که در پنجاه و ششمین جلسه این کمیته در سال ۲۰۰۷ به تصویب رسید و فضایی را برای کشورهای منطقه ایجاد کرد تا توجه ویژه‌ای به خلیج فارس و دریای عمان داشته باشند.
معاون محیط زیست دریایی و تالابی گفت: «مناطق ویژه معمولا یک یا چند کشور را در بر می‌گیرد که در خلیج فارس و دریای عمان ۸ تا ۹ کشور را شامل می‌شود و این کشورها باید به این مناطق ویژه دریایی توجه خاصی داشته باشند.»
او درباره دلایل نبود سخت‌گیری‌ در حفاظت از خلیج فارس و دریای عمان توضیح داد: «شاید به این بر می‌گردد که کشورهای منطقه آنطور که باید به اهمیت این دو پهنه آبی نپرداخته‌اند، مثلا یکی از این سختگیری ها تخلیه آب توازن کشتی‌ها قبل از رسیدن به بنادر است که باید با جدیت دنبال شود و یا اینکه کشتی‌ها حتما تصفیه‌خانه داشته باشند تا تخلیه آب توازنشان گونه‌های مهاجم و غیربومی از آب‌های دیگر وارد آب‌های سرزمینی ما نشود.»
اشاره به مسئله سوخت شناورها در حالی است که تبعات آلودگی سکوهای نفتی، قاچاق سوخت بنزین و گازوییل و تخلیه فاضلاب، از مدت‌ها پیش اکوسیستم خلیج فارس و دریای عمان را تحت تاثیر قرار داده است.
به گفته او بزرگترین گشت‌های تحقیقاتی مربوط به سال ۲۰۰۵ بوده و از این زمان تا کنون اجرای این طرح تحقیقاتی با مسایل سیاسی گره خورده ولی از نظر دسترسی به شناور تحقیقاتی،‌ محققان و انجام آنالیزها کشور مستقل شده است.
اثرات توفان شاهین بر آب خلیج فارس و دریای عمان
بر اساس گفته‌های این نشست، محققان پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی در هشتمین گشت اقیانوس‌شناسی خود که مقارن با رخداد توفان حاره‌ای شاهین بوده است، شاهد تغییراتی در سطح شوری، میزان اکسیژن و دما در این دو حوضه آبریز بودند.
ابوالفضل صالح، مدیر علمی گشت تحقیقاتی اقیانوس شناسی دیروز با اشاره به اینکه گشت تحقیقاتی مقارن با شاهین بوده گفت: «بررسی ما نشان داد که قبل از توفان دمای سطحی آب از بندرعباس تا چابهار ۳۲ درجه سانتی‌گراد بوده است که بعد از توفان اختلاطی در آب ایجاد شد، به گونه‌ای که دمای سطحی، کاهش و دمای عمق آب افزایش یافت. علاوه بر آن میزان اکسیژن در لایه‌های پایینی آب بعد از توفان افزایش یافت.»
او اقیانوس شناسی فیزیکی، اقیانوس شناسی شیمیایی، آلودگی دریا، آلودگی نفت، مطالعات اقیانوس‌شناسی زیستی و مطالعات رسوب‌شناسی را از پارامترهای مورد مطالعه در این گشت تحقیقاتی نام برد و افزود: «بخشی از تحقیقات ما مربوط به میزان شوری و دما بوده است که بر اساس نتایج به دست آمده از دهانه اروند تا چابهار بیشترین دما ۳۵ درجه و کمترین آن ۱۸ درجه بوده است.»
در این نشست مجازی سنجابی، مدیر گشت تحقیقاتی اقیانوس‌شناسی ناظر گشت تابستانه پروژه فراساحلی خلیج‌فارس و دریای عمان را سازمان حفاظت محیط زیست و کارفرمای آن را صندوق ملی محیط زیست دانست و گفت: «این گشت تحقیقاتی توسط کاوشگر خلیج‌فارس انجام شد که وزن آن ۵۵۵ تن و طول آن ۵۰ متر است.»
بر اساس اطلاعات پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی، تعداد ایستگاه‌های تحقیقاتی این گشت ۷۹ ایستگاه بوده و تحقیقات میدانی در مناطق بوشهر تا کنگان، عسلویه، دیر –بندرعباس و بندرعباس-چابهار تقسیم‌بندی شده است.