|پیام ما| در جهان امروز که در بسیاری از مناطق دچار چالش تامین آب است، حکمرانی آب بیش از همیشه اهمیت پیدا کرده و توجه به آن ضرورتی انکار ناپذیر است. تا جایی که در نهادهای بین‌المللی تاکید ویژه‌ای بر نقش حکمرانی آب در تعیین توان یک کشور در مقابله با بحران‌های آبی می‌شود. دنیا امروز معتقد است بحران جهانی آب، بیش از آنکه بحرانی ناشی از کمبود آب باشد، بحران حکمرانی آب است. ایران هم از این قاعده مستثنا نیست، شاید با این تفاوت که در کنار مواجهه با چالش در حوزه حکمرانی آب، ایران با مسئله آب در طول تاریخ هم روبه‌رو بوده است. اما در دوران‌های مختلف نوع مواجهه مردم این سرزمین با مسئله آب، تفاوت‌هایی به ویژه در حوزه حکمرانی آب داشته است. شیرین نائف که سال‌هاست در حوزه مطالعات فرهنگی پژوهش‌ کرده و تجربه تدریس درد انشگاه‌های مختلف اروپا را داشته، در یک گفت و گوی آنلاین به بعد جدیدی از مسئله آب در ایران پرداخت، آن هم این که در طول تاریخ از منظر فقهی چه نگاهی به مقوله حکمرانی آب وجود داشته و از این منظر چگونه می‌توان با بحران آب که امروز کشور با آن روبه‌رواست، مواجه شد و برای عبور از آن راهکاری ارائه داد. نائف معتقد است این مقوله امری بین رشته‌ای است که باید با همفکری صاحب‌نظران حوزه‌های مختلف مورد بررسی قرار گیرد.

مسئله آب در ایران اتفاق متاخری نیست. این امر از دوران باستان زمینه نگرانی مردمان این سرزمین بوده است. آب همواره در زندگی مردمی که سرزمینی خشک و تا حدودی غیرقابل سکونت را تبدیل به شهرهایی آباد با معماری‌های بی‌نظیر و باغ‌های مصفا کرده‌اند، اهمیت و قداست ویژه‌ای داشته است. تا جایی که دعای یک پادشاه در دوران باستان برای سرزمین خود این است که اهورامزدا آن را از خشکسالی و دروغ مصون بدارد. این امر نشان از اهمیت آب در ایران از دیرباز تا امروز دارد. موضوعی که در گفت و گوی آنلاین شنبه شب با شیرین نائف محور گفت و گو بود. اهمیت موضوع آب در یک سرزمین می‌تواند منجر به توجه ویژه به مفاهیمی شود که حتی در دوران مدرن هم جزو مواردی هستند که از سوی حکومت‌ها مورد تاکید هستند. یکی از آن مفاهیم حکمرانی آب است. امری که محافل بین‌المللی هم امروز بر لزوم توجه به آن تاکید دارند. در ایران که همواره سرزمینی خشک و کم آب بوده، این حکمرانی در طول تاریخ چه مسیری را طی کرده است؟ این یکی از سوالاتی است که نائف در سخنان خود به آن می‌پردازد و از منظر حقوقی به مقوله آب در ایران نگاه می‌کند.
شیرین نائف پژوهشگر دپارتمان مطالعات فرهنگی و انسان شناسی دانشگاه زوریخ است و در نشستی مجازی که شنبه شب گذشته در صفحه اینستاگرامی «بر مدار آب» و به همت اندیشکده آب ایران برگزار شد، در خصوص راهکارهای علمی فقه و حقوق در مواجهه با بحران آب نکاتی را مطرح کرد که در مورد بحران آب در ایران کمتر به آن توجه شده و مورد بررسی قرار گرفته است. نائف در این نشست عنوان کرد که: «برای حل بحران آب لازم است که به این حوزه نگاه هستی‌شناسانه داشته باشیم. در ایران فرهنگی وجود داشت که در تمام حوزه‌ها از الهیات تا ادبیات و شعر نگاه ویژه‌ای به مقوله آب شده بود. نگاه هستی‌شناسانه می‌تواند ما را کمک کند تا در حوزه علوم اجتماعی، علوم فلسفی و فلسفه حقوق این نگرش به مقوله آب را تکمیل کنیم. مقداری از نگاه مدرن به آب -که وارد چارچوب صنعت آب می‌شود- دوری کنیم نه اینکه آن را حذف کنیم»
نائف در ادامه سخنان خود به جغرافیا و اقلیم ایران اشاره کرد که سرزمینی خشک و تا حدودی غیرقابل سکونت بود که با نگاه ویژه‌ای که در آن نسبت به مسئله آب شکل گرفت به منطقه‌ای با حوزه‌های تمدنی مختلف تبدیل شد و ایران فرهنگی را تشکیل داد: «برای برای بهره‌برداری از منابع آب زیرزمینی که عمده‌ترین تامین کننده نیازهای آبی این سرزمین بودند، قوانین عرفی و حقوقی از دوران باستان وجود داشته است. امروز وقتی ما از حکمرانی آب صحبت می‌کنیم، با استناد به مطالعات صورت گرفته می‌توانیم بگوییم قدمت این مفهوم در ایران به دوران باستان بر می‌گردد. ممکن است ما به برخی منابع دسترسی نداشته باشیم، اما مسلم است که اگر یک حکمرانی بر اساس قوانین عرفی آن زمان وجود نداشت مدیریت منابع آب و در نتیجه تداوم حیات در این سرزمین غیرممکن می‌شد. اگر این حوزه فرهنگی شکل گرفته قاعدتا نشان دهنده این است که حکمرانی آب با تکیه بر قانون در مفهوم علم و حکمت قدیم در آن وجود داشته است»
نائف در ادامه سخنانش به این موضوع تاکید می‌کند که: «حکمرانی آب در ایران دارای ثباتی بوده که از دوران باستان تا مشروطه وجود داشته، این ثبات در دوران مدرن دچار چالش‌ها و تغییراتی شده است. شاید در بسیاری از بخش‌ها این ثبات را نداشتیم اما در مورد آب با اینکه تغییر و تحولاتی به طور مثال در حاکمان محلی شکل گرفته، اما این ثبات وجود داشته است و حکمرانی آب بر اساس همان فرهنگ عرفی و حقوقی بوده که پایه‌های آن توسط مردم این سرزمین گذاشته شده و شکل گرفته است. حتی ما در اسناد موجود می‌بینیم که بعد از دوران ساسانی و در دوران اسلامی قواعد عرفی و دیوانی دوران باستان در این حوزه مورد پذیرش اندیشمندان و فقهای دوران اسلامی قرار می‌گیرد. مقررات مربوط به آبیاری و توزیع و بهره‌برداری از آب با تاکید بر ابقای فرهنگ حقوقی بوده که در شرایط جغرافیایی و اقلیمی فلات ایران معمول بوده و در دوران اسلامی رشد و گسترش پیدا کرده، این امر یکی از دستاوردهای فقه در این دوران است که بسیار اهمیت دارد»
به اعتقاد این پژوهشگر حوزه انسان شناسی موضوع مالکیت آب در ایران هم از دیرباز دارای مفاهیم اختصاصی حقوقی بوده و مورد تاکید فقها قرار داشته، اما این مفاهیم با ورود ایران به دوران مدرن دچار تغییرات و در مواردی انقطاع‌هایی شده‌اند که زمینه‌ساز ایجاد بحران‌ در حوزه آب شده‌اند: «مالکیتی که امروز ما در حوزه حقوق آب تعریف می کنیم کاملا با تعریف مالکیت که در زمان گذشته وجود داشته متفاوت است. به طور مثال در سندهای دستی و قباله‌ها و بنچاق‌ها می‌بینیم که نحوه بهره‌برداری از آب تعیین و ثبت می‌شد و مسئله دیگری که وجود داشت مسئله حریم بود.» به عقیده نائف این قوانین فقهی موجب ایجاد یک نهاد اجتماعی می‌شود، نهادی که پیرامون یک مفهوم شکل می‌گیرد: «قاعده نفی ضرر هرچند یک قاعده حقوقی است اما بیشتر جنبه اخلاقی دارد. به‌طور موازی در سه‌گانه مباحات، حیازت و حریم در مقوله حکمرانی آب، نهادهایی هم شکل می‌گرفتند. به طور مثال در مقوله حریم علاوه بر اینکه به مسائل فنی توجه شده، به بهره‌برداری هم به گونه‌ای توجه شده که موجب حفاظت از منابع آب زیرزمینی در طول زمان شود. در واقع با توجه به مفهوم حریم، بهره‌برداری منجر به حذف پارامتر دیگر نمی‌شود.»
این سه مفهوم در دوران مدرن با تغییراتی روبه‌رو شدند. هر چند از منظر حقوقی همان مفاهیم مد‌نظر هستند، اما از نظر فنی و قانون‌گذاری تغییراتی صورت گرفته: «به یکباره با ورود مدرنیته و با وجود تغییر و تحولات حقوقی که بعد از مشروطه در ایران اتفاق افتاد، حکمرانی آب ناگهان دچار ضعف شد. ضعفی که ما امروز نتایج آنرا شاهد هستیم. مباحات و حریم در سنت یک مفهوم دیگری داشته و وقتی وارد دوران مدرن می‌شویم یک مفهوم دیگری دارد، چرا که انقطاعی در مفاهیم صورت گرفته است. ما از مفاهیم دیگری اشباع شده‌ایم که حاصل ترجمه بوده – البته ترجمه در یک مقاطعی بسیار مفید بوده- اما از گفتمان‌های روشنفکری و سیاسی و ایدئولوژی، مفاهیم به یکباره وارد حوزه علم می‌شود، در حالی که باید تمام مفاهیم قبل از این اتفاقات مورد بررسی قرار گیرد.» شیرین نائف معتقد است: «در گذشته مفهومی به نام حکمرانی محلی داشتیم. حقوق و چارچوبی برای شوراهای محلی تعریف شده، ما امروز باید نگاه خود را منعطف کنیم.
باید به سنتی که در حکمرانی محلی وجود داشته توجه کنیم. برای حکمرانی محلی در حوزه‌های قانون‌گذاری اهمیت قائل شویم. بهتر است نقش دولت در این زمینه کمرنگ‌تر شود و مسائل مربوط به حکمرانی آب به شوراها و حکمرانان محلی واگذار شود. که البته این امر هم نیازمند بررسی‌های بیشتر است. ما به سازگاری سنت و مدرنیته برای حل بحران آب نیاز داریم، خارج از پارامترها و اختلافات سیاسی و ایدئولوژیک باید به صورت علمی به این مفاهیم و موضوع حکمرانی آب بیاندیشیم. درست است که مسئله آب در حال حاضر به حدی از بحرانی شدن رسیده است که برای آن نیاز به پاسخ فوری داریم اما تا زمانی که این حوزه نظری و معرفتی تکمیل نشود به یقین پاسخ‌های کوتاه برای رفع این بحران کارساز نخواهد بود.
لازم است مسائل از زوایای مختلف تحلیل و بررسی شود ولی نیاز ما به این حوزه معرفتی بسیار زیاد است. همه اندیشمندان از علوم اجتماعی علوم فلسفی و تاریخی باید به صورت سیستماتیک کنار هم کار کنند» این پژوهشگر حوزه مطالعات فرهنگی در حالی بر موضوع حکمرانی آب و توجه به شوراهای محلی در اظهارات خود تاکید دارد که در سیاست‌های کلان کشور، قانون جامع آب در شرف تصویب است، قانونی که به رغم انتقادات بسیار به ویژه در مورد نگاه به مقوله حکمرانی آب در مفاد آن، اختیارات دولت را در این زمینه افزایش می‌دهد. موضوعی که هنوز محل نگرانی بسیاری از کارشناسان و صاحبنظران حوزه آب است.