گزارش سالیانه GWP (مشارکت جهانی آب) نشان می‌دهدنقش اندک زنان در مدیریت منابع آبسیاست‌های جنسیت و شمول آن در بسیاری از کشورها تدوین شده است اما هنوز بین سیاست و عمل فاصله وجود دارد
|پیام ما| نزدیک‌ترین تصویر از حضور زنان در مدیریت آب، تصویر زنانی محلی است که کوزه‌های آب را روی سر حمل می‌کنند. این تصاویر تا امروز که کم‌آبی پررنگ‌تر و دسترسی به آب سخت‌تر شده، در حال تکرار است و حالا تازه‌ترین گزارش مدیریت منابع آب نشان می‌دهد دسترسی زنان به مدیریت منابع آب کُند بوده است و مدیریت این منبع حیاتی هنوز تحت سلطه مردان است. بر اساس گزارش سالیانه GWP (مشارکت جهانی آب) نیمی از کشورهای بررسی‌شده، در سیاست‌ها و برنامه‌های مدیریت آب خود به اهداف جنسیتی محدود اشاره کرده‌اند اما این تعداد هنوز آنقدر کم است که می‌توان گفت شرایط برای زنان همانند گذشته است.
گزارش سالانه مدیریت منابع آب که ۱۶ سپتامبر منتشر شده نشان می‌دهد در بسیاری از کشورهای درحال توسعه، زنان عملاً در خانه‌ها تصمیم‌گیرنده در مورد نحوه مصرف آب هستند. تحقیقات نشان می‌دهد که وقتی زنان در مدیریت منابع آب مشارکت دارند، جوامع به مزایای اقتصادی و زیست محیطی بهتری دست می‌یابند. با افزایش جمعیت جهان و تشدید تغییرات آب و هوایی، کمبود آب یک مساله اساسی است و زنان برای دسترسی پایدارتر به این منابع محدود نقش کلیدی دارند.
مهتا بذرافکن، جامعه‌شناس با انتشار این گزارش نوشته است: سال گذشته، GWP (مشارکت جهانی آب) یکی از سازمان‌هایی بود که در جمع‌آوری داده‌ها برای سنجش میزان پیشرفت در شاخص توسعه پایدار، میزان اجرای مدیریت یکپارچه منابع آب (IWRM) سهیم بود. به عنوان بخشی از این نظرسنجی، که در ۱۸۶ کشور انجام شد، سوالاتی مربوط به جنسیت و منابع آب نیز مطرح شد. برای جمع‌آوری داده‌ها، علاوه بر پرسشنامه، GWP مصاحبه‌های عمیقی را در ۲۳ کشور انجام داد. یافته‌ها نشان داد که در حال حاضر مشارکت زنان در مدیریت منابع آب پیشرفت‌هایی وجود دارد اما بسیار کند است. این گزارش می‌گوید: «نیمی از همه کشورها در سیاست‌ها و برنامه‌های مدیریت آب خود به اهداف جنسیتی محدود اشاره کرده‌اند. اما این تعداد هنوز آنقدر کم است که می‌توان گفت شرایط برای زنان همانند گذشته است». این گزارش نشان می‌دهد که سیاست‌های جنسیتی و شمول آن در بسیاری از کشورها تدوین شده است؛ اما هنوز بین سیاست و عمل فاصله وجود دارد و سیاست‌ها همیشه با برنامه‌های عملی مشخص همراه نبوده و از بودجه کافی نیز برخوردار نیستند. به گفته یوآکیم هارلین، رئیس واحد اکوسیستم آب شیرین UNEP«تنها خبر خوبی که وجود دارد، این است که در مقایسه با ابتدای ۲۰۱۷ پیشرفت جزئی دیده می‌شود. توانایی ادغام ملاحظات جنسیتی در سیاست‌های مربوط به آب منحصراً به سطوح توسعه مربوط نمی‌شود و نیاز به وجود اراده سیاسی برای تغییر هنجارهای اجتماعی و فرهنگی است».
این گزارش طیف وسیعی از شیوه‌های مشارکت پیشرفته زنان در مدیریت آب را نشان می‌دهد و توصیه‌هایی در مورد نحوه تکرار و ارتقا این شیوه‌ها ارائه می‌دهد که از دریچه نگاه هفت مشارکت‌کننده فعال مشاهده شده است. به عنوان مثال، در فیلیپین، طبق گزارش، مگنا کارتای از سال ۲۰۱۹ ملزم به۴۰ درصد مشارکت زنان در شوراهای توسعه‌ای شده که مسئول برنامه‌ریزی آب، بهداشت و بهداشت و مدیریت منابع آب هستند. در آفریقای جنوبی، همه ادارات از طرف رئیس‌جمهور ماموریت دارند تا واحدهای جدیدی را برای همگرایی جنسیتی و توانمندسازی زنان و جوانان و همچنین افراد دارای معلولیت در مدیریت منابع آب ایجاد کنند.
به گفته لیزا دیبوک، متخصص ارشد جنسیت و مشارکت اجتماعی در GWP «این تغییرات فقط مربوط به افزایش نمایندگی زنان در شوراها و کمیته‌ها یا ارائه یک چارچوب قانونی عمومی جدید در مورد حمایت جنسیتی نیست، اگرچه این اقدامات نیز مهم هستند، اما مساله اصلی ادغام مسائل جنسیتی در همه سیاست‌ها و پیوند آب با سایر زمینه‌های مربوط به سیاست است».
زنان بیش از مردان
از نبود آب رنج می‌برند
در دهه‌های اخیر که تامین آب در جهان هر روز حادتر شده، ﺳﻬﻢ و ﻧﻘﺶ زﻧﺎن اﻏﻠﺐ ﻧﺎﭼﻴﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﺷﺪه و از آن ﭼﺸﻢﭘﻮشی میﺷﻮد. مقاله‌ای با عنوان «ﻧﻘﺶ زﻧﺎن در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ آب» می‌نویسد ﻣﺤﺮوم ﻛﺮدن زﻧﺎن از ﺑﺮﻧﺎﻣﻪرﻳﺰی، اﺟﺮا و ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ آب ﻋﻠﺖ اصلی ﻧﺮخ ﺑﺎﻻی ﺷﻜﺴﺖ در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﺆﺛﺮ آب و دﺳﺖﻳﺎبی ﺑﻪ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ ﭘﺎﻳﺪار اﺳﺖ. ﻣﻌﺼﻮﻣﻪ رﺷﻴﺪی؛ داﻧﺸﺠﻮی دﻛﺘﺮی ژﺋﻮﻣﻮرﻓﻮﻟﻮژی داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن، ﺟﻮاد ﺧﻮﺷﺤﺎل دﺳﺘﺠﺮدی؛ اﺳﺘﺎدﻳﺎر اﻗﻠﻴﻢﺷﻨﺎسی داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن و ﻫﺎدی ﻏﺮﻳﺐ؛ ﻛﺎرﺷﻨﺎس ارﺷﺪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻓﻀﺎیی اﻳﺮان در این مقاله با بررسی ﻧﻘﺶ زﻧﺎن در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ آب به این نتیجه رسیده‌اند که زﻧﺎن در ﺑﻬﻴﻨﻪﺳﺎزی ﻣﺼﺮف آب، ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﺼﺮف آب در ﻣﻨﺰل، ﺗﺎﻣﻴﻦ ﺑﻬﺪاﺷﺖ آب، پیشگیری از آﻟﻮدگیﻫﺎی ﺑﺎ ﻣﻨﺸﺎ آبی ﺑﺮ ﺳﻼﻣﺖ ﺧﺎﻧﻮاده، ﺻﺮﻓﻪﺟﻮیی در ﻣﺼﺮف آب و ﻣﺤﺎﻓﻈﺖ از ﻣﻨﺎﺑﻊ آب ﻧﻘﺶ پررنگی دارﻧﺪ.
در بخشی از این مقاله آمده است: «ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ ﻧﻴﺎز ﻣﺼﺮف آب، زﻧﺎن ﺑﻴﺶ از ﻣﺮدان از ﻧﺒﻮد و ﻛﻤﺒﻮد آب رﻧﺞ میﺑﺮﻧﺪ و ﺑﻴﺶ از ﻣﺮدان ﻫﻢ از ﻣﺰاﻳﺎی در دﺳﺘﺮس ﺑﻮدن آن ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪ می‌شوند. ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺟﻬﺖ در ﺗﻌﺎﻣﻞ ﺑﻴﺸﺘﺮی ﺑﺎ اﺟﺰاء ﺗﺎﻣﻴﻦ و ﺗﻮزﻳﻊ آب ﻫﺴﺘﻨﺪ. در ﻣﻮارد زﻳﺎدی ﻧﻴﺰ ﺟﺰء ﺳﻴﺎﺳﺖﮔذاران اﻳﻦ ﻛﺎﻻی اﻗﺘﺼﺎدی هستند. اﻳﻦ ﻣﻬﻢ ﺑﻪ ﻣﻨﺰﻟﻪ ﺣﻀﻮر زن در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آب است، اﮔﺮ ﭼﻪ اﻳﻦ ﺣﻀﻮر و ﺑﺨﺼﻮص اﺧﺘﻴﺎر ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮی ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﭘﺎی ﻣﺮدان ﻧﺮﺳﻴﺪه اﺳﺖ. در ﺑﺴﻴﺎری از ﺟﻮاﻣﻊ، زﻧﺎن به‌طﻮر سنتی ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺗﺎﻣﻴﻦ آب، رﻓﺎه و ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺧﺎﻧﻮاده، ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آب در ﻣﺰرﻋﻪ، ﻣﺮاﻗﺒﺖ و ﻣﻮاﻇﺒﺖ از اﺣﺸﺎم و دام را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ و ﺑﺮخی از آﻧﺎن ﺑﺮای ﺗﺎﻣﻴﻦ آب ﺧﺎﻧﻮاده و ﺣﻴﻄﻪ مسئوﻟﻴﺖ ﺧﻮد به خصوص در روﺳﺘﺎﻫﺎ، روزاﻧﻪ حتی ﺗﺎ ﺣﺪود 6 ﻛﻴﻠﻮﻣﺘﺮ ﭘﻴﺎده‌روی و روزی ﺣﺪود 20 ﻛﻴﻠﻮﮔﺮم، ﻓﻘﻂ ﺑﺮروی ﺳﺮﺧﻮد آب ﺣﻤﻞ می‌کنند (ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺣﻤﻞ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ ﻳک ﻣﺴﺎﻓﺮ ﺑﺎ ﻫﻮاﭘﻴﻤﺎ). اﻳﻦ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎی ﻃﺎﻗﺖﻓﺮﺳﺎ، ﻓﺮﺻﺖ ﺗﺤﺼﻴﻞ ﻋﻠﻢ، ﻛﺴﺐ درآﻣﺪ ﻣﻨﺎﺳﺐ، اﻣﻜﺎن ﺗﻔﺮﻳﺢ و اﺳﺘﺮاﺣﺖ را از زﻧﺎن میﮔﻴﺮد. اﻣﺎ ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد ﻧﻘﺶ زﻧﺎن در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آب در ﺑﺴﻴﺎری از ﺟﻮاﻣﻊ ﻧﺎدﻳﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ می‌شود. تعداد زﻧﺎن ﻓﻘﻴﺮ در دﻧﻴﺎ از ﻣﺮدان ﻓﻘﻴﺮ ﺑﻴﺸﺘﺮ اﺳﺖ. ﺗﺒﻌﺎت اﻳﻦ ﻓﻘﺮ ﻣﺠﺎل اﻧﺘﻘﺎل ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺻﺤﻴﺢ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آب را ﺑﻪ ﻧﺴﻞ ﺑﻌﺪی نمی‌دﻫﺪ.»
همچنین پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل موثر بر مشارکت زنان روستایی در مدیریت مصرف آب در شهرستان میناب» که پاییز 99 در نشریه جامعه‌شناسی كاربردی منتشر شده، با بررسی جامعه آماری زنان روستایی چهار روستای شهرستان میناب به این نتیجه رسیده است که متغیرهای تاثیرگذار و تبیین‌كنندە مشاركت زنان روستایی به ترتیب شامل حمایت سازمانی، ارزش‌ها و هنجارهای سنتی و میزان درآمد است. همچنین حمایت سازمان‌هایی مانند شورا، دهیاری و… تاثیر مثبتی بر مشاركت زنان دارد و ارزش‌ها و هنجارهای سنتی، مانع جدی بر سر راه مشاركت زنان است.
نقش زنان در مدیریت آب در ایران و دیگر کشورها
در بررسی ﻗﺎﺑﻠﻴﺖﻫﺎی ﻣﺸﺎرﻛﺖ زﻧﺎن در ﻣﻨﺎﺑﻊ آب، نویسندگان این مقاله به نمونه‌هایی در اﻳﺮان و ﺟﻬﺎن اشاره کرده‌اند. در ایران از زﻣﺎنﻫﺎی ﺑﺴﻴﺎر ﻗﺪﻳﻢ زﻧﺎن در تعاونیﻫﺎی زﻧﺎﻧﻪ (واره و ﺷﺮواره) ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ داﺷﺘﻨﺪ و ﺑﻪ اموراتی ﭼﻮن داﻣﺪاری و ﺗﻮﻟﻴﺪات لبنی میﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ. ﺑﺮ اﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺪﺳﺖ آﻣﺪه در ﺳﺎل 1335 ﺣﺪود 400 ﻫﺰار واره در اﻳﺮان وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﻧﺰدﻳک ﺑﻪ دو ﻣﻴﻠﻴﻮن زن در آن ﻋﻀﻮﻳﺖ داﺷﺘﻨﺪ. از سوی دیگر در ﻛﺸﻮر ﺗﺮﻛﻴﻪ، زﻧﺎن در ﺗﺸﻜﻴﻼتی ﻏﻴﺮدولتی ﺳﺎزﻣﺎندهیﺷﺪه و در زﻣﻴﻨﻪ آﺑﻴﺎری ﻣﺰارع، ﺑﻬﺮهﺑﺮداری و ﻧﮕﻬﺪاری ﺷﺒﻜﻪ آﺑﻴﺎری ﻓﻌﺎﻟﻴﺖ میﻛﻨﻨﺪ. در ﻣﺎﻟﻮی ﻧﻴﺰ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻛﻤﻴﺘﻪﻫﺎی آب و مسئوﻟﻴﺖ ﺗﻌﻤﻴﺮ و ﻧﮕﻬﺪاری ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ آﺑﺮﺳﺎنی و ﺟﻤﻊآوری وﺟﻮه ﺑﺮ ﻋﻬﺪه زﻧﺎن اﺳﺖ. در ﻣﺎﻟﺰی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻛﻤﻴﺘﻪﻫﺎی آب را زﻧﺎن ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ. اﻳﻦ ﻛﻤﻴﺘﻪﻫﺎ ﻣﺴﺌﻮﻟﻴﺖ ﺗﻌﻤﻴﺮ و ﻧﮕﻬﺪاری ﺳﺎﻣﺎﻧﻪ آﺑﺮﺳﺎنی و ﺟﻤﻊآوری وجوه را ﻋﻬﺪه دارﻧﺪ. در ﭼﻴﻦ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻧﻬﺎدی زﻧﺎن در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آب ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺸﺎرﻛﺖ در ﺳﺎزﻣﺎنﻫﺎ و اﻧﺠﻤﻦﻫﺎی ﺣﻔﻆ ﻣﺤﻴﻂ زﻳﺴﺖ اﺳﺖ.
اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮردی در ﻛﺎﺳﺘﺎرﻳﻜﺎ، ﭘﺎﻧﺎﻣﺎ و ﺑﺮزﻳﻞ ﺣﺎکی از آن اﺳﺖ ﻛﻪ 37 در ﺻﺪ از ﺳﻄﻮح ﺑﺎﻻی ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ آب در اﺧﺘﻴﺎر زﻧﺎن اﺳﺖ. در ﻫﻨﺪ نیز زﻧﺎن در ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ آب و ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی ﺗﻮﺳﻌﻪای ﻧﻘﺶ مهمی دارﻧﺪ. چنان که در یکی از اﻧﺠﻤﻦﻫﺎی ﻣﺼﺮفﻛﻨﻨﺪه آب ﻛﺸﺎورزی ﻫﻨﺪ 67 درﺻﺪ اﻋﻀﺎی ﻋﺎدی و ﺗﻤﺎم اﻋﻀﺎی ﻛﻤﻴﺘﻪ اﺟﺮایی زن ﻫﺴﺘﻨﺪ.موسسه کشاورزی جی‌کی در ﺑﻨﮕﻼدش، زﻧﺎن را در ﺑﺮﻧﺎﻣﻪﻫﺎی آﺑﻴﺎری ﺧﻮد ﻣﺸﺎرﻛﺖ داده و ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺘﻴﺠﻪ رﺳﻴﺪه ﻛﻪ آﻧﺎن ﺗﻮاﻧﺎیی و ﻋﻼﻗﻪ زﻳﺎدی در ﻣﺪﻳﺮیت ﺷﺒﻜﻪ و اﻧﺠﺎم عملیات آﺑﻴﺎری دارﻧﺪ و اﻳﻦ ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺑﺎﻋﺚ ﺗﻘﻮﻳﺖ اﻋﺘﻤﺎد ﺑﻪ ﻧﻔﺲ آﻧﻬﺎ و ﻛﺎﻫﺶ وابستگی ﺑﻪ ﻣﺮدان ﺷﺪه اﺳﺖ. در ﻛﺸﻮرﻫﺎی آﻣﺮﻳﻜﺎی ﻻﺗﻴﻦ نیز ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﮔﺴﺘﺮده و ﻧﻬﺎدی زﻧﺎن در ﺗاﻣﻴﻦ آب ﺑﻬﺪاشتی ﺑﺮای ﺧﺎﻧﻮارﻫﺎ در ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻓﻘﻴﺮ ﻧﺸﻴﻦﺷﻬﺮی در دﻫﻪ 1980 ﺳﺒﺐ ﻛﺴﺐ تجربیات مهمی در زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺴﻴﺞ و ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﺟﻮاﻣﻊ محلی در ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ اﻣﻮر ﺷﺪه اﺳﺖ. در ﻣﻮرﻳﺘﺎنی ﺗﻌﺎونیﻫﺎیی ﺑﺎ ﻋﻀﻮﻳﺖ زﻧﺎن در ﺳﺎل 1997 ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺖ ﻛﻪ ﺗﻮاﻧﺴﺘﻨﺪ ﻣﺼﺮف آب ﺧﺎنگی را ﺗﺎ 40 درﺻﺪ و ﻫﺰﻳﻨﻪﻫﺎی آب را ﺗﺎ یک ﺳﻮم ﻛﺎﻫﺶ دﻫﻨﺪ.
بر این اساس در حالی که رﺷﺪ ﭼﺸﻢﮔﻴﺮ ﺟﻤﻌﻴﺖ، ﺗﻮﺳﻌﻪ ﺷﻬﺮنشینی و اﻓﺰاﻳﺶ ﺗﻮﻟﻴﺪ ﻣﻮاد ﻏﺬایی و کشاورزی سبب بهرهﺑﺮداری بیشتر از ﻣﻨﺎﺑﻊ آب و ﻛﺎﻫﺶ ﻛﻴﻔﻴﺖ آب ﺷﺪه، ﺑﻪ ﻧﻈﺮ می‌رﺳﺪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ آب ﺗﻨﻬﺎ راه ﺣﻞ اصلی ﺑﺮای ﺣﻞ و ﻓﺼﻞ ﻣﺴﺎﻳﻞ ﻣﻨﺎﺑﻊ آب ﺑﺎﺷﺪ. اﻣﺎ اﻳﻦ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ رﻫﻴﺎﻓﺖﻫﺎی ﻣﺪﻳﺮیتی ﻛﻪ ﺣﺪود یک دﻫﻪ ﺑﻪ ﻃﻮر ﺟﺪی در ﻛﺎﻧﻮن ﺗﻮﺟﻬﺎت اﻏﻠﺐ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻫﻨﮕﺎمی میﺗﻮاﻧﺪ ﻛﺎرﺳﺎز ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﮕﺮش ﺟﺎﻣﻊﮔﺮا ﭘﺎﻳﻪرﻳﺰی ﺷﻮد و ﻣﺪﻋﺎی آن ﺗﺠﺮﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺸﺎن داده ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻣﺼﺮف آب ﺑﺪون ﻣﺸﺎرﻛﺖ ﻣﺮدم و ﺑﻪ وﻳﮋه زﻧﺎن، ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺘﺎیجی ﻣﺤﺪود و مقطعی دارد.
حسین نیازبخش 
علی حاجی مرادی
ارسال پاسخ