بیشترین و قدیمی‌ترین آسبادها در نشتیفان بازمانده‌اند. آسباد ابزار آرد کردن گندم با استفاده از قدرت باد است و تا امروز 507 آسباد در خراسان رضوی، خراسان‌ جنوبی، سیستان و بلوچستان، کرمان و یزد شناسایی شده است. اما بر اساس بررسی میراث فرهنگی، از این تعداد ۱۷۸ مورد تخریب شده و فقط بقایای آن باقی مانده است. این میان آسبادهای نشتیفان در خواف بزرگترین مجموعه‌های خشت، گل و چوبی تاریخی ایران و قدیمی‌ترین مجموعه آسباد جهان‌اند که پیش از اسلام در این منطقه ساخته شده است. حالا پرونده ثبت جهانی این آثار در حال تکمیل است.

ثبت جهانی قدیمی‌ترین آسبادهای ایران در نشتیفان از آثار تاریخی دوره صفویه با قدمت هزاران سال در دست پیگیری است اما نیازمند تلاشی بیشتر است. بر اساس گزارش ایرنا نوشته علت خلق آسبادها در نشتیفان در قرن‌‌های گذشته حاکمیت بادهای 120 روزه و نبود آب بوده است. ساکنان این منطقه از روزگاران گذشته با تاسیس آسبادها از این جریانات هوایی بهره‌برداری کرده‌اند. این میان در اختیار نبودن باد در همه اوقات سال سبب شده مردم از رودخانه‌های جنوب نشتیفان که روزگاری از جریان آب برخوردار بوده‌اند برای به کارگیری آسیاب‌های آبی استفاده کنند که بقایای این آسیاب‌ها امروز در نشتیفان قابل رویت است.
طرز کار آسبادها طبق تحقیقات علمی و نکاتی که در کتاب جغرافیای تاریخی ولایت زاوه ذکر شده به این صورت است که چرخ و پرهای غول‌آسایی را که ۴۸ بال و ۳۲ پر و هشت درگاه دارد بر بام آسباد و در جهت وزش باد قرار می‌دهند. اندام این چرخ و پر از خرپلی سنگین و محکم ساخته شده است. باد با عبور از دروازه‌ای بادگیر به زوایای درگاههای هشت‌گانه می‌رسد و چرخ و پر را به حرکت در می‌آورد. از حرکت چرخ و پر، نیرویی به تیر آسیاب منتقل می‌شود و چون سر دیگر به سنگ رویی آسیاب متصل است لاجرم سنگ هماهنگ با گردش تیر می‌چرخد. وقتی سنگ رویی بدین ترتیب به حرکت در می‌آید چوبی کوچک به نام لک‌لکی را با خود می‌جنباند و حرکت لک لکی باعث ارتعاش ناودانی چوبی می شود و به این ترتیب گندم از مخزن خود به وسیله این ناودان به شیار سنگ‌ها می‌رسد. ناودان چوبی که «دول بره» نامیده می‌شود در حرکت افقی گندم را آهسته آهسته از مخزن گندم که به آن «پرخوی» گندم می‌گویند به حفره میانی سنگ هدایت می‌کند. طبیعی است هر چه باد سریعتر بوزد سنگ، گردش سریعتری دارد و چون سنگ به سرعت بچرخد حرکت لک‌لکی و لرزش دول بره مقدار گندم زیادتری را به میان سنگ‌ها می‌برد.
محمد رکنی، مدیر پایگاه میراث‌ فرهنگی آسبادهای ایران می‌گوید تاکنون در ایران ۵۰۷ آسباد در پنج استان شناسایی شده که در مراحل ماندگاری مختلف هستند. از این تعداد آسباد شناسایی شده ۱۷۸ مورد تخریب شده و بقایای آن باقی مانده است و در مجموع هم اکنون ۳۲۹ آسباد در کشور موجود است.
او با اشاره به تلاش برای ثبت جهانی آسبادهای ایران می‌گوید: «برای شماری از آسبادهای دارای شرایط شماره موقت ثبت جهانی دریافت کرده‌ایم اما برای قرار گرفتن در فهرست جهانی باید مقرراتی را رعایت کنند که در این زمینه تلاش‌های مضاعفی در حوزه معاونت میراث‌ فرهنگی صورت گرفته است.» به گفته رکنی، پرونده ثبت آسبادهای ایران متشکل از اطلاعات تمامی آسبادهای دارای شرایط هم اکنون در حال تهیه و تکمیل است. در همین راستا که شماری از افرادی که دارای دانش کار با این بناها بوده‌اند به عنوان میراث زنده بشری ثبت ملی شده‌اند و به حرفه‌های مرتبط با کار آسبادها از جمله درودگری و آهنگری در کنار آسبادها توجه شده است.
تکمیل اطلس پراکندگی آسبادها
مدیر پایگاه میراث‌ فرهنگی آسبادهای ایران به تهیه اطلس پراکندگی آسبادهای ایران اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: «این اقدام با توجه به پراکندگی گندم و جو در مناطق مختلف و مکان آسبادها در حال انجام است تا به این ترتیب شمایی کلی از دارایی‌های موجود در این زمینه برای تسهیل در ثبت جهانی این رشته آثار داشته باشیم.» به گفته او اطلس پراکندگی آسبادهای خراسان رضوی به عنوان یکی از مهم‌ترین استان‌های دارای آسباد تهیه و تدوین شده است و برای سایر استان‌های زیر‌مجموعه هم باید تکمیل شود.
همچنین در حالی که گندم به عنوان مادر غلات با مناطق مختلف خراسان رضوی سازگار شده و بر فرهنگ مردم مناطق مختلف استان نیز تاثیرگذار بوده، در موزه گندم که در آسبادهای نشتیفان راه‌اندازی شده، با مستندسازی بخشی از فرهنگ، آداب و رسوم گندمکاری و انواع گندم برای مخاطبان به نمایش گذاشته شده است.
بیش از نیمی از آسبادهای خراسان در نشتیفان
از سوی دیگر محمود باعقیده، رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان خواف به ایرنا می‌گوید در خراسان رضوی ۲۰۱ آسباد شناسایی شده است. به گفته او هم اکنون در شهرستان‌هایی مانند تربت حیدریه و تایباد هم تعداد معدودی آسباد وجود دارد و بقایای یک آسباد هم در شهرستان کلات کشف شده است اما در حال حاضر ۱۲۱ آسباد در شهر نشتیفان خواف شناسایی و موجود است. میراث فرهنگی تاکنون ۹۸ آسباد نشتیفان را مرمت کرده و در حال حاضر این تعداد بنای سالم آسباد موجود است. از این میان ۲۳ آسباد هنوز مرمت نشده‌ که «با توجه به اجرای روند پنج ساله مرمت و احیای آسبادها و طبق برنامه‌ریزی انجام شده به احتمال زیاد امسال مرمت این شمار که در حال حاضر غیرفعال هستند انجام می‌شود». همچنین در حال حاضر از مجموع آسبادهای شهرستان خواف 8 آسباد فعال و درحال آرد کردن گندم هستند.
مرمت آسبادها برای حفظ سرمایه‌های تاریخی
اینطور که رئیس میراث فرهنگی خواف توضیح می‌دهد هر آسباد دو قسمت دارد؛ اول قسمت خشت و گل به عنوان مصالح اصلی و معماری بنا و دوم قسمت پره، چوب، سنگ و ابزار آرد کردن گندم. مرمت و بازسازی در هر بخش به صورت جداگانه تعریف می‌شود. باعقیده می‌گوید آسبادهای نشتیفان به عنوان آثار تاریخی در مرحله ثبت جهانی دارای ردیف اعتباری هستند و مرمت آسبادی که قسمت معماری آن آماده باشد و فقط در قسمت چوب و سنگ مشکل داشته باشد به حداقل ۴۰۰ میلیون ریال بودجه نیاز دارد و در صورتی که معماری بنا نیازمند مرمت باشد نیز حدود ۵۰۰ میلیون ریال اعتبار نیاز است. به گفته او اعتبارات پایگاههای بناهای تاریخی از مهر ماه به بعد ابلاغ می‌شود که البته زمان خوبی برای اجرای پروژه از نظر آب و هوایی برای بناهای تاریخی این‌چنین محسوب می‌شود.
باعقیده بدون اشاره به میزان اعتبارات مرمتی امسال در این بخش می‌گوید: «آسبادی که ۲۰ درصد بنای آن باقی مانده باشد بیش از ۸۰۰ میلیون ریال اعتبار نیاز دارد.» از نگاه او مرمت این بناهای ارزشمند کهن، ارزشی به مراتب بیشتر از امکان محاسبه اعتباری دارد و اثری که مرمت آنها نیز دارد به نوعی موجب حفظ سرمایه‌های تاریخی و فرهنگی کشور و منطقه می‌شود.
تهدید جدی توسعه شهری و روستایی
این میان اما مهم‌ترین چالش‌ها و تهدیدات موجود برای این بناهای فنی و صنعتی کهن اینطور که رئیس میراث فرهنگی خواف می‌گوید رشد فضای شهری و روستایی است. «مشکل اصلی حفظ حریم آسبادهاست و البته توسعه فضاهای شهر و روستا هم امری طبیعی است اما آثار و پیامدهای فراوانی برای این بناهای کهن دارد.» به گفته او در حال حاضر همه آسبادهای نشتیفان در فهرست آثار ملی ثبت شده‌اند و هر گونه تعرض و خدشه وارد کردن به آنها پیامد قانونی در پی دارد اما «بعضی وقتها نزدیک شدن فضای زیست انسان‌ها به این بناها مشکل آفرین می‌شود و باید حریم تک تک این آسبادها مشخص شود که البته کاری زمان‌بر است».
مراحل نهایی تهیه پرونده ثبت جهانی
بر اساس توضیح رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان خواف کارگروه ثبت جهانی آسبادهای ایران در موزه بزرگ خراسان مستقر است و در مجموع هشت فصل تحقیق باید آماده شود که مراحل پایانی را طی کند. احتمالا تا اواخر شهریور ۱۴۰۰ پرونده ابتدایی تکمیل و برای پیشنهاد ثبت ملی به یونسکو ارسال می‌شود و با توجه به وجود این ابزار در کشور افغانستان و البته یکی بودن تاریخ دو کشور، ثبت جهانی آسبادها برای هر ایران و افغانستان به صورت یکجا انجام می‌شود اما آسبادهای ایران با محوریت آسبادهای نشتیفان در خواف ثبت می‌شوند.
جواد موسوی، مدیر‌کل میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌ دستی خراسان رضوی نیز می‌گوید: «توجه به موضوع حفاظت کالبدی و ساختاری آسبادها و بهره‌برداری بهینه از این آثار از مهم‌ترین اقداماتی است که با امضای چندین تفاهمنامه با دستگاههای متولی در صدد تحقق آن هستیم.» به تازگی تفاهمنامه‌ای سه‌جانبه بین اداره‌کل میراث فرهنگی خراسان رضوی، مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع‌ طبیعی استان و پایگاه میراث‌ فرهنگی آسبادهای ایران در همین راستا به امضا رسیده است. موسوی معتقد است در حوزه میراث‌‌فرهنگی و گردشگری کشاورزی بیشتر به ابزارها توجه شده است و حال آن که باید به فرهنگ و میراث‌ کشاورزی توجه بیشتری شود و میراث کشاورزی فرصتی برای توسعه گردشگری استان است. به گفته او برخی مقدمات برای بهره‌مندی از این ظرفیت در قالب ایجاد موزه گندم در نشتیفان فراهم شده تا گردشگران و علاقه‌مندان را با بخشی از میراث کشاورزی منطقه آشنا می‌کند.