|پیام‌ما| پاییز یک سال پیش، میراثی‌ها گفته بودند تا ثبت جهانی هورامان، به قدر یک تار مو فاصله مانده. همینطور هم بود و خبر خوب عصر دیروز رسید. در چهل‌وچهارمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو، اعضای این کمیته به ثبت جهانی «منظر فرهنگی اورامانات/ هورامان» رای مثبت دادند. این اتفاق دو روز بعد از ثبت جهانی راه‌آهن سراسری ایران رخ داد و هورامان با روستاهای پلکانی‌اش، در فهرست آثار جهانی ایران، روی پله بیست و ششم قرار گرفت. پرونده ثبت جهانی منظر فرهنگی هورامان در استان‌های کرمانشاه و کردستان، حدود ۴۰۹ هزار هکتار عرصه و حریم قرار دارد که ۱۰۶ هزار هکتار آن مربوط به عرصه و ۳۰۳ هزار هکتار نیز جزو حریم است. این پرونده یک سال پیش به یونسکو ارسال شده بود و سرانجام به ثمر نشست.

هورامان که در سال‌های اخیر «اورامان و اورامانات» هم خوانده می‌شود، منطقه‌ای تاریخی با بافت پلکانی و آداب و رسوم منحصر‌به‌فردش، بخش‌هایی از شهرستان‌های سروآباد، سنندج و کامیاران در استان کردستان و شهرستان‌های روانسر، پاوه، جوانرود و ثلاث باباجانی در استان کرمانشاه را در خود جای می‌دهد. این میان بخش اصلی منظر فرهنگی هورامان شامل دره‌های ژاوه‌رود، اورامان تخت و لهون است.
ارزیابان یونسکو یک سال پیش برای بررسی میدانی این پرونده به هورامان که 700 روستا دارد، آمدند. آنها بافت روستاها را نقطه به نقطه دیدند، در مسیر خود کوه‌های سر به ‌فلک‌کشیده و رودهای خروشان را دیدند و با مردم محلی به گفت‌وگو نشستند. هورامان یک منظر فرهنگی، تاریخی و طبیعی است. گستره‌ای وسیع که از کامیاران شروع می‌شود و به کردستان عراق می‌رسد. پیش از این فرهاد نظری، دبیر کمیته ملی حافظه جهانی به «پیام ما» گفته بود: «اینجا نمونه موفق تعامل انسان با محیط است. هورامان نشان می‌دهد که انسان چگونه با محیط کنار آمده، از منابع طبیعی استفاده کرده، بدون اینکه بر موانع طبیعی غلبه کند.»
توافقی برای حفاظت از هورامان
با ثبت دو اثر ایران در فهرست جهانی، خبرهای میراثی پر از پیام‌های شادی و تبریک است. محمدحسن طالبیان، معاون میراث‌فرهنگی کشور دیروز با تبریک ثبت جهانی «منظر فرهنگی اورامانات/هورامان» گفت: «این رویداد تاییدی بر ارزش‌‌های برجسته این سرزمین در مقیاس جهانی و گواه توافقی بین‌المللی برای حفاظت و توسعه پایدار این منطقه در آینده است.»
او هورامان را سرزمین مهربانی‌ها در قلب رشته کوه‌های زاگرس خواند؛ سرزمینی اهورایی، برافراشته و آرام نشسته بر بلندای کوهستان که مردمانش به دانایی، آداب زیستن در طبیعت سخت آن را یافته و با ابداع و به‌کارگیری شیوه‌‌های خاص مدیریت خاک و آب و سنت‌های ویژه کشاورزی، دامداری و ساخت مسکن در بسترهای پر شیب کوهستانی به زیبایی در طول تاریخ در آن می‌‌زیند.
معاون میراث‌فرهنگی وزارت میراث‌فرهنگی گردشگری و صنایع دستی پیامش را اینطور ادامه داده است: «اورامانات/هورامان که به تعبیر ادبیات میراث جهانی، منظری فرهنگی به شمار می‌‌رود، سرزمینی پهناور و خاص از ایران عزیز است با عناصر فرهنگی و طبیعی ویژه که پایداری و پویایی حیات کالبدی‌اش در پیوستگی تام با میراث‌فرهنگی ناملموس مردمان این منطقه تعریف می‌‌شود.»
طالبیان در پیامش از «مردم پرتلاش و جوامع محلی» که در رفع موانع ثبت جهانی همکاری موثر داشته‌اند و از کسانی که در طول پنج سال گذشته پرونده ثبت را تهیه و تدوین کرده‌اند تشکر کرده و گفته است: «امیدوارم همچون گذشته مردم و مسئولان این مناطق در حفظ تمام ویژگی‌های میراث ملموس، ناملموس و تنوع‌‌های محیط زیستی و فرهنگی این منظر بیش از پیش کوشا بوده و آینده سرزمین هورامان بسان تاریخ با شکوهش، فرازمند و از هر گزندی در امان باشد.»
علی‌اصغر مونسان، وزیر میراث‌فرهنگی هم در پیام تبریک این ثبت به مردم کرمانشاه و کردستان بیش از همه بر رشد گردشگری تاکید کرده است: «این پیروزی فرهنگی نتیجه سال‌ها پیگیری، همت و تلاش پژوهشی، تعامل و همکاری‌های بین‌بخشی ملی و ارتباطات موثر بین‌المللی بوده است و بی‌تردید نه تنها جایگاه میراث‌فرهنگی ایران را در جهان ارتقا می‌بخشد، بلکه مسیر توسعه گردشگری غرب کشور را هموار ساخته و موجب جذب بیشتر گردشگران خارجی می‌شود.»
از نگاه او تکمیل و ارسال پرونده ثبت جهانی اورامانات/ هورامان به یونسکو از سوی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و پیگیری‌های کارشناسی پس از آن منتهی به نتیجه‌ای شد که اثرات و مزیت‌های ماندگار آن آتیه غرب کشور به ویژه خطه کردستان و کرمانشاه و از منظری فراگیر، چشم‌انداز گردشگری ایران را درخشان‌تر خواهد کرد.
ساماندهی بافت‌های روستایی
باید دنبال شود
مقدمات ثبت جهانی این منظر از پنج سال پیش آغاز شد. علاوه بر مطالعه درباره همه آثار فرهنگی این منطقه، کارهایی هم در حوزه اجرایی انجام شد؛ مثل کارهای مرمتی. مدیران میراثی به «پیام ما» گفته بودند که در این مدت چهار تا پنج روستا، بناهایی مرمت شدند، معابر سنگ‌فرش شدند و یک سری از پل‌ها و مساجد تاریخی مرمت و بازسازی شدند. ساماندهی بافت‌های روستایی کاری است که حالا پس از ثبت جهانی منظر فرهنگی هورامان، باید دنبال شود و ایرادهای مبلمان محیطی و مسئله دفع فاضلاب که پیش از این مطرح شده بود، برطرف شود. به گفته پویا طالب‌نیا، مدیر پایگاه منظر فرهنگی تاریخی اورامانات، تامین اعتبار برای رفع این نواقص با آب و فاضلاب روستایی و بنیاد مسکن بوده و بخشی از بودجه به استان کردستان و بخشی هم به کرمانشاه اختصاص می‌یابد تا هر کدام برای ترمیم و احیای بافت روستایی جداگانه اقدام‌های را انجام دهند یا اینکه اعتباری مشترک به پایگاه تزریق خواهد شد.
درباره هورامان و تاریخش
آنچه دیروز به عنوان میراثی جهانی در فهرست یونسکو جای گرفته، قدمتی به بلندای تاریخی دارد. پیشینه سکونت در هورامان، به پیش از تاریخ برمی‌گردد. کشف قباله‌های هورامان وجود حاکمیت آشوریان، مادها، هخامنشیان و یونانیان را تأیید کرده است. به علاوه کهن‌ترین آثار سکونت انسان در بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی در اطراف روستای هجیج یافت شده و مربوط به دوران پارینه‌سنگی است که طبق گزارش باستان‌شناسان بیش از ۴۰ هزار سال تا حدود ۱۲هزار سال قدمت دارند. رودها و کوه‌های بلند در هورامان، دره‌هایی را شکل داده که ساکنانش، هزاران سال در تعامل با طبیعت زندگی کرده‌اند.
امروز این تعامل در باغ‌های پلکانی، معماری پلکانی زندگی هوارنشینی (کوچ‌گاه‌های موقت)، جشن‌ها و آیین‌های اصیل، صنایع‌دستی منحصربه‌فرد منطقه و… به روشنی پیداست. معماری پلکانی اورامان تخت و خانه‌های دیدنی آن، روستا را به‌شکل هرم‌گونه درآورده است که در راس این هرم قلعه‌ای باستانی قرار دارد.
اینها بخشی از ویژگی‌های اثرگذاری است که پرونده منظر فرهنگی هورامان را می‌سازد. دیروز در جلسه‌ای که به‌دلیل شرایط و پروتکل‌های ناشی از شیوع کرونا به شکل مجازی برگزار می‌شود و فقط اعضای کمیته بین‌الدول در فوجو چین حضور داشتند، این پرونده بررسی شد. این جلسات تا نهم مرداد ۱۴۰۰ ادامه خواهد داشت و در مجموع ۳۹ اثر پیشنهادی از سوی اعضای کمیته میراث جهانی مورد بررسی قرار خواهد گرفت. البته از این تعداد، ۲۲ اثر آن مربوط به آثار پیشنهادی سال ۲۰۲۰ است که نشست آن به‌دلیل پاندمی کرونا برگزار نشد.
پیش از اجلاس چهل و چهارم کمیته میراث جهانی یونسکو، ۲۲ اثر فرهنگی -تاریخی و ۲ اثر طبیعی ایران به عنوان آثار فرهنگی ملموس و ۱۶ اثر و عنصر ارزشمند ایران به عنوان آثار فرهنگی ناملموس در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده بود که در این دور از اجلاس راه آهن سراسری ایران به عنوان نخستین میراث صنعتی کشورمان همچنین منظر فرهنگی اورامانات/ هورامان به ترتیب به عنوان بیست و پنجمین و بیست و ششمین میراث‌فرهنگی ملموس در این فهرست قرار گرفتند.
نگاهی به میراث جهانی ایران
تا پیش از انقلاب اسلامی هیچ‌کدام از آثار فرهنگی، تاریخی و طبیعی کشور در فهرست میراث‌جهانی به ثبت نرسیده بود. در سال ۱۳۵۸ سه اثر چغازنبیل، تخت‌جمشید و میدان امام (نقش جهان) اصفهان در فهرست میراث‌جهانی قرار گرفت و از آن سال تا قبل از دولت یازدهم طی ۳۵ سال، ۱۶ اثر تاریخی جهانی شد و از سال 92 هم با وجود تعویق اجلاس سال ۲۰۲۰ یونسکو در دوران شیوع کرونا، هشت اثر ثبت جهانی شده است. با ثبت شهر سوخته، منظر فرهنگی میمند، محوطه باستانی شوش، بیابان لوت، قنات‌های ایرانی، شهر تاریخی یزد، منظر باستان‌شناسی ساسانی فارس و جنگل‌های هیرکانی در فاصله سال‌های ۱۳۹۴ تا ۹۸، ایران با ثبت ۲۴ اثر ملموس فرهنگی، تاریخی و طبیعی در فهرست جهانی سازمان علمی، فرهنگی‌وآموزشی ملل متحد (یونسکو) در رتبه نهم جهان قرار دارد. از این میان ۲ اثر تاریخ طبیعی ایران و ۴ اثر در گروه منظر باستانی و یک اثر بافت معماری و اجتماعی که همچنان زندگی در آن جریان دارد و یک سازه مهندسی در حوزه آبرسانی است که به دوران باستان مربوط می‌شود؛ نیایش‌گاه چغازنبیل در خوزستان، تخت جمشید در فارس و میدان نقش جهان در استان اصفهان در سال ۱۳۵۸ (۱۹۷۹) در حافظه میراث‌جهانی یونسکو ثبت شده است. از آن سال به بعد در حدود ۲۴ سال هیچ پرونده‌ای برای ثبت‌جهانی تشکیل نشد و بعد از بیش از دو دهه، تخت سلیمان در آذربایجان‌غربی در سال۱۳۸۲ (۲۰۰۳) و مجموعه ارگ بم کرمان ۱۳۸۲ و مجموعه پاسارگاد در فارس در سال ۱۳۸۳ (۲۰۰۴) در یونسکو به ثبت جهانی رسید.
این روند در سال‌های بعد ادامه پیدا کرد و گنبد سلطانیه در زنجان در سال ۱۳۸۴ (۲۰۰۵) و محوطه بیستون در کرمانشاه در سال ۱۳۸۵ (۲۰۰۶) هفتمین و هشتمین اثر ملی ایران هستند که در یونسکو ثبت‌جهانی شده‌اند.
مجموعه کلیساهای آذربایجان شامل قره کلیسا، سن استپانوس و زُر زُر در سال ۱۳۸۷ (۲۰۰۸) و سازه‌های آبی شوشتر در خوزستان در سال ۱۳۸۸ (۲۰۰۹) نهمین و دهمین آثار ثبت شده ایران هستند که در فهرست جهانی ثبت شده‌اند و در ادامه این روند در سال ۱۳۸۹ (۲۰۱۰) ایران موفق به ثبت دو اثر در فهرست جهانی شد، بازار تبریز در استان آذربایجان شرقی و بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی در استان اردبیل به دلیل ویژگی‌های معماری و تاریخی در حافظه جهانی قرار گرفت. با ثبت مجموعه باغ‌های ایرانی شامل ۹ باغ پاسارگاد در مرودشت فارس، باغ ارم شیراز، چهل‌ستون اصفهان، باغ فین کاشان، عباس‌آباد بهشهر، باغ شاهزاده کرمان، اکبریه بیرجند، باغ دولت آباد یزد، پهلوان‌پور مهریز یزد در سال ۱۳۹۰ (۲۰۱۱)، مسجد جامع اصفهان و برج گنبد قابوس در گلستان در سال ۱۳۹۱ (۲۰۱۲) و مجموعه فرهنگی تاریخی (کاخ) گلستان تهران سال ۱۳۹۲ (۲۰۱۳)، در یونسکو تعداد آثار جهانی ایران در طول ۳۵ سال به ۱۶ اثر رسید.