زخم مرمت نیمه‌کاره و عجیب قلعه پرتغالی‌ها هنوز تازه بود که زخم دیگری به عظیم‌ترین دژ استعماری جزیره هرمز زدند. گردشگران ناگهان با سبز شدن یک زمین فوتبال و آلاچیق در حریم این قلعه مواجه شده‌اند. این زمین فوتبال و آلاچیق‌ها را بی‌هیچ توجهی به قدمت و ارزش این بنا و البته قانون برپا کرده‌اند و این‌طور که از گوشه و کنار شنیده می‌شود، زمین بزرگ فوتبال، شبانه بر پا شده است و حتی مسئولان میراث‌فرهنگی استان هرمزگان و مرمتگران قلعه پرتغالی‌های هرمز از ساخت یک باره آن بی‌خبر بوده‌اند.

در روزهای شلوغِ اسفند، حریم قلعه پرتقالی‌ها شبانه را شکسته‌اند. این بنا مهم‌ترین قلعه باقی مانده از روزگار تسلط پرتغالی‌ها بر سواحل و جزایر خلیج فارس است و به به فرمان «آلفونسو آلبرکرک»، دریانورد پرتغالی در سال 1507 میلادی، ساخته شده. حالا با تعرض به حریم این قلعه تاریخی، ثبت جهانی آن هم با مشکل مواجه می‌شود.

میراث‌فرهنگی: سازمان ورزش تذکر ما را ندید

مسئولان میراث‌فرهنگی هرمزگان در مورد زمین فوتبال در کنار این قلعه به «میراث‌خبر» گفته‌اند: «به رغم تذکرها و مکاتبات ما با متولیان و سازمان ورزش جوانان هرمز و . . . آن‌ها به صحبت‌ها و نامه‌های ما توجهی نکردند و شبانه این زمین فوتبال راه‌اندازی و ما را شوکه کردند. به شکایت ما از نهادهای مسئول توجهی صورت نگرفته و اقدامی به عمل نیامده و زمین فوتبال همچنان دایر است. امیدواریم که بتوانیم هر چه سریع‌تر حکم جمع‌آوری آن را از مقامات قضایی دریافت کنیم.»
در همین‌حال بعضی اهالی بومی هرمز می‌گویند که مدیران میراث‌فرهنگی هرمزگان در جریان این اتفاق بودند. اگر چه مجوزی را صادر نکردند اما چطور ممکن است در حین ساخت این زمین فوتبال و آلاچیق‌ها یگان حفاظت میراث‌فرهنگی اقدامی برای جلوگیری انجام نداده باشد؟ سوال آن‌ها این است که آیا واقعا یک شبه این اتفاق افتاده است؟ مسئولان میراث‌فرهنگی اما عنوان می‌کنند: «نهاد یا گروه‌هایی که اقدام به برپایی چنین زمینی کرده‌‌اند، می‌دانستند این بنا ثبت ملی بوده و هر گونه ساخت‌وسازی در عرصه و حریم آن ممنوع است.»

سدی برای ثبت جهانی

شهریور سال 85 بود که کارشناسان سازمان میراث‌فرهنگی (وزارتخانه امروزی) خبر دادند که در حال آماده‌سازی پرونده ثبت جهانی قلعه هرمز هستند. آن زمان خبر آمده بود که دولت پرتغال پیشنهاد بازسازی کامل قلعه هرمز را به مناسبت پانصدمین سال ورود پرتغالی‌ها به خلیج فارس، به دولت ایران داده است. اما نه آن ثبت به سرانجام رسید، نه آن مرمت. نخستین بار سه سال پیش بود که اشکان مختاری، مدیر کل وقت اداره میراث‌فرهنگی استان هرمزگان، از تهیه پرونده ثبت جهانی جزیره هرمز در فهرست میراث طبیعی یونسکو خبر داد. او به مانا گفت که با توجه به وجود شاخصه های منحصر به فرد در جزیره هرمز، ثبت جهانی این جزیره به عنوان میراث طبیعی کشورمان در دستور کار قرار گرفته است. «تهیه پرونده ثبت میراث طبیعی جزیره هرمز هم اکنون پس از گذشت سه سال فعالیت کارشناسان مربوطه در این خصوص تهیه شده است. به زودی این پرونده جهت تایید نهایی به اداره کل ثبت آثار و حفظ و احیا میراث معنوی و طبیعی سازمان میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری ارسال می‌شود. انتظار می‌رود پس از اتمام بررسی کارشناسی از سوی دفتر ثبت آثار و حفظ و احیا میراث معنوی و طبیعی سازمان میراث‌فرهنگی، امسال شاهد ثبت میراث طبیعی جزیره هرمز در فهرست آثار ملی کشور باشیم.» او در عین حال گفته بود که لازم است قبل از ثبت جهانی این هرمز، نام جزیره در فهرست میراث طبیعی کشور ثبت شود و دلیل طولانی شدن مدت تهیه پرونده ثبت میراث طبیعی جزیره هرمز را همزمانی آن با تهیه پرونده ثبت میراث طبیعی در آثار ملی دانسته بود. مدیران استانی از سال 92 گفته بودند که می‌خواهند جزیره هرمز را در فهرست آثار طبیعی ثبت کنند اما بر اساس گفته‌های مختاری تهیه پرونده ثبت میراث طبیعی جزیره هرمز از سال 94 آغاز شد. این کار انجام نشد و اردیبهشت پارسال مسئول دیگری وعده تازه‌ای داد. خلیل قاسمی، رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت هرمزگان، گفت که برای حفظ محصولات و نام خلیج فارس، ثبت ملی و بین‌المللی خاک سرخ جزیره هرمز در دست پیگیری است. در حالی که قلعه پرتغالی‌ها از مهم‌ترین آثار تاریخی این جزیره محسوب می‌شود، دوستداران میراث‌فرهنگی نگران آن هستند در شرایطی که درباره پرونده ثبت جهانی قلعه پرتغالی‌ها هم در سال‌های گذشته صحبت شده، برپایی این زمین فوتبال مانع بزرگی بر سر راه نهایی شدن این پرونده از سوی کارشناسان یونسکو باشد.

تهدیدها و مرمت پرماجرا

در کنار این موارد از سوی دیگر قلعه‌ پرتغالی‌ها که در چند سال گذشته به شدت مورد استقبال و توجه مردم و گردشگران بوده، اکنون از هر سو دچار آسیب‌های جدی شده است. قلعه پرتغالی‌ها یکی از آثار باقی‌مانده از حدود ۵۰۰ سال قبل است که هیچگاه مرمت جدی و حرفه‌ای نشده و به دلیل همین بی‌توجهی، سال ۹۶ بخشی از دیوار جنوبی قلعه پرتغالی‌ها ریزش کرد. حجم تخریب یک متر مربع و از بدنه دیواره برج دیده‌بانی قلعه بود، این ریزش در ارتفاع ۵ متری از سطح زمین رخ داده بود. این در حالی بود که یک سال قبل از این حادثه، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان برنامه و بودجه کشور در سفری که به این جزیره داشتند مبلغ ۳ میلیارد تومان برای مرمت آن اختصاص داده بودند.
مرداد امسال انتشار تصاویری از روند مرمت قلعه پرتغالی‌ها در جزیره هرمز به دغدغه دوست‌داران میراث‌فرهنگی تبدیل شد. با این‌که مرمت بناهای تاریخی در هرمزگان در طول چند سال گذشته، باعث شگفتی مرمت‌گران و حتی معاون میراث‌فرهنگی سازمان وقت میراث‌فرهنگی شده بود، اما شیوه مرمت قلعه پرتغالی‌ها در جزیره هرمز، این بار یکی از جنجالی‌ترین‌ها بود و بسیاری را شگفت‌زده کرد. عکس‌های منتشرشده از شیوه مرمت قلعه‌ای با قدمت بیش از ۵۰۰ سال که در فهرست آثار ملی هم به ثبت رسیده، نشان می‌داد، این اثر بدون در نظر گرفته‌شدن بافت بنا و بدون استفاده از مصالح هماهنگ با اثر اصلی با سنگ‌های سفید و ناهماهنگ با آجرهای قرمز رنگ بنا در حال بازسازی است. با این همه معاون میراث‌فرهنگی هرمزگان در پاسخ به واکنش‌ها می‌گفت این مرمت اضطراری بوده و همه مصالح به کار رفته همان‌هایی است که در بنای اصلی وجود دارد. اما حتی مدیرکل دفتر حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی گفته بود که این اقدامات مرمتی مورد تایید نیست.

درباره قلعه پرتغالی‌ها

قلعه پرتغالی‌های هرمز که در ضلع شمالی این جزیره و در ساحل دریا قرار دارد، مهم‌ترین قلعه باقی مانده از روزگار تسلط پرتغالی‌ها بر سواحل و جزایر خلیج فارس است. این قلعه به فرمان آلفونسو آلبرکرک دریانورد پرتغالی در سال ۱۵۰۷ میلادی، در محلی موسوم به مورنا احداث شد. قلعه به شکل چند ظلعی نامنظم است و ۵۱۳ سال از ساخت آن می‌گذرد که قدمت تاریخی آن نیز درخور توجه است.
در زمان شاه عباس که به استعمار پرتغالی‌ها در ایران خاتمه داده شد، این قلعه به دست امام قلی‌خان از سرداران شاه عباس فتح گردید. قلعه‌های پرتغالی‌ها تقریباً در بیشتر مناطق حاشیه خلیج فارس وجود دارد از جمله در بندر قشم، کنگ، عمان، رأس الخیمه، جزیره هرم.
این قلعه‌ها با پلان چهار ضلعی نامنظم، دیوارهایی به قطر حدود ۳.۵ متر و برج‌هایی به ارتفاع حدود ۱۲ متر در ۴ گوشه قلعه ساخته شده‌اند. قلعه پرتغالی‌های هرمز شامل انبارهای اسلحه، آب انبار بزرگ، اتاق‌های سرباز خانه، زندان، کلیسا، مقر فرماندهی و تالار است. کلیسای بعضی از این قلعه‌ها، دارای دو ردیف ستون‌های سنگی دایره‌ای شکل با قوس‌های زیبایی از سنگ‌های مرجانی تراش خورده‌ است.