نگاهی به پژوهش «بازار آب زیرزمینی برای پایداری»

بایدها و نبایدهای ایجاد بازار آب

اتخاذ رویکرد چند رشته‌ای و همیارانه به نقش‌آفرینی بازارهای آب، می‌تواند به ارتقای اثربخشی آن کمک شایانی کند.

|پیام ما| نگاه به موضوع آب به عنوان یک کالای اقتصادی قدمت چندانی ندارد. بالغ بر دو دهه است که مفهوم «بازار آب» وارد دایره لغات مدیریت منابع شده است. مفهومی که در تعاریف رسمی به نظام قاعده‌مندی که خرید، فروش و اجازه حقابه‌ها را مدیریت می‌کند، اطلاق می‌شود. در ایران نخستین بار در برنامه سوم توسعه به این مفهوم توجه شده است، اما هنوز این امر به مرحله اجرا نرسیده است. با توجه به این‌که ایران جزو کشورهای کم آب است و وابستگی و همچنین برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی در دهه‌های اخیر باعث بروز چالش‌هایی در نقاط مختلف آن شده است، ایجاد بازار آب می‌تواند در شرایط کم‌آبی ابزاری مناسب برای تخصیص منابع آبی و از سویی زمینه‌ساز حفاظت از محیط زیست باشد. 

با توجه به اقلیم گرم و خشک ایران، موضوع آب در دوره‌های مختلف همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و الگوی صحیح مدیریت منابع آب یکی از ملزومات ضروری در جامعه محسوب می‌شود. سیاست‌گذاران در حوزه آب معتقدند بحران آبی در ایران ناشی از کم بارشی نیست، بلکه در اغلب موارد نتیجه نبود مدیریت هوشمندانه تقاضا، سیاسی شدن مسئله آب و ناتوانی در بهره‌وری مناسب است. هر چند این نگاه در دنیا نیز وجود دارد و بر اساس تحقیقات صورت گرفته در اندیشکده تدبیر آب ایران: «گفتمان جهانی آب معتقد است بحران آب و فقدان پایداری در بهره‌برداری از اکوسیستم‌های آبی که منجر به خشک شدن رودخانه‌ها، تالاب‌ها و آبخوان‌ها شده است، ناشی از کمبود فیزیکی آب نیست، بلکه محصول سیاست‌های عمومی است که از طریق یارانه‌ها و نرخ‌گذاری پائین آب، زمینه‌های استفاده بیش از حد آب را فراهم آورده‌اند».

مکانیزه شدن کشاورزی در دهه‌های اخیر موجب برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی شده که مشکلاتی را از قبیل خالی شدن سفره‌های زیرزمینی، آلوده شدن آبخوان‌های ساحلی، نشست زمین و… را به وجود آورده است. بر اساس آمارهای موجود، در کشورهای آسیایی حدود 70 درصد از آب مورد نیاز برای کشاورزی از منابع آب زیرزمینی برداشت می‌شود. در حالی که این رقم در اروپا به حدود 23 درصد می‌رسد. در چنین شرایطی یکی از ابزارهای کارآمد که در دنیا برای مدیریت و تخصیص منابع آبی مورد توجه است «بازار آب» است. بازارهای آب با مشارکت صاحبان تخصیص آب به ویژه در حوزه آب‌های زیرزمینی با قیمت‌گذاری واقعی آب باعث صرفه‌جویی در مصرف آب و افزایش کارایی تخصصی و فنی آب می‌شوند.نخستین بار در برنامه سوم متولیان امور به موضوع بازار آب توجه کرده و طرح ایجاد آن‌را مطرح کردند. در تبصره 2 ماده 106 این قانون، تقویت بازارهای محلی آب، به‌ عنوان یکی از وظایف وزارت نیرو مطرح شده است. طرحی که هنوز به مرحله اجرا نرسیده است. در ایران که با رشد تقاضا به ویژه در بخش کشاورزی و همچنین کاهش منابع روبروست، توسعه آب در فرآیند توسعه پایدار، می‌تواند نقش مهمی داشته باشد. اما موانعی از جمله مالکیت رایگان بر آب، در نظر نگرفتن هزینه فرصت و هزینه‌های مبادلاتی باعث محقق نشدن این امر در ایران شده است.

بازار آب برای کسانی که حقابه ندارند، فرصتی برای کاهش خطرات کم‌آبی و ایجاد انعطاف در تصمیم‌گیری در مورد مصرف آب است. بازار آب ابزاری است که این امکان را به بهره‌بردارانی که حقابه ندارند می دهند که بر عوامل محیطی مثل خشکسالی غلبه کنند. در کشورهای توسعه یافته عموما بازارهای آب به شکل غیر رسمی فعالیت دارند و این به آن معناست که مدیریت آب به صورت محلی صورت می گیرد و نظام حقوقی واحدی بر آن نظارت ندارد.

یکی از نمونه‌های موفق دنیا در زمینه ایجاد بازار آب که برای عبور از شرایط بحرانی و مقاطع کم آبی بهره برده و همواره از آن یاد می‌شود، استرالیا است. سال 2011 کمیسیون ملی آب استرالیا گزارشی با عنوان «تاریخ کوتاه بازار آب در استرالیا» منتشر کرد و به تبیین این تجربه در استرالیا پرداخت. استرالیا یکی از کشورهایی است که منابع آب شیرین بسیار محدودی دارد. از طرفی بارش‌ سالانه و جریان رودخانه‌ها در این کشور با استانداردهای جهانی فاصله دارد و میزان آن بسیار متغیر و کم است. در اواسط قرن بیستم دولت استرالیا اقداماتی برای رفع چالش کم‌آبی در این کشور انجام داد. دولت با سرمایه‌گذاری، حمایت مالی در راستای استفاده بهینه از منابع آبی اقدام به توسعه زیرساخت‌های آبیاری در بخش کشاورزی کرد. روش اصلی برای بهره برداری بهینه از منابع موجود، ایجاد بازارتجارت آب بود. ایجاد بازار آب سیاست گذاران را ملزم کرد تا در عوض اتکا به تکالیف تعیین شده از سوی دولت، به بهره‌برداران از منابع آبی اعتماد کنند. نتیجه انعطاف و استقلال بازار تجارت آب، افزایش تولیدات کشاورزی، کمک به کشاورزان و تمامی بخشهای مرتبط و وابسته به صنعت کشاورزی برای ادامه حیات در سالهای خشکسالی بود. ضمن اینکه بازار آب در استرالیا زمینه ای را برای برگشت سهم آب طبیعت هم فراهم کرد.

تقاضای آب در سطح جهان به دلیل افزایش جمعیت و تقاضای غذا رو به افزایش است. به تبع این امر نیاز به بهره برداری از آبهای سطحی و زیرزمینی هم افزایش پیدا کرده است. تامین این نیازها در شرایطی که مدیریت واحدی برای کنترل و نظارت بر امر تخصیص آب وجود ندارد چالش‌ها و مسائلی برای کشورهای مختلف ایجاد کرده است. هر چند ضرورت ایجاد بازار آب این روزها در دنیا مورد تاکید همه کشورهاست اما خصوصیات ویژه این بازار باعث شده این امر در بسیاری از کشورها محقق نشود.  

اندیشکده تدبیر آب در پژوهشی در مورد بازار آب زیرزمینی به ملاحظاتی در زمینه ایجاد بازار آب اشاره کرده است که توجه به آنها می‌تواند موجب اثر بخشی بیشتر این بازار شود. در متن این پژوهش آمده است: «در چگونگی پیاده‌سازی اثربخش بازارهای آب زیرزمینی به عنوان ابزاری مناسب برای تحقق پایداری منابع آب باید ملاحظاتی را در نظر گرفت.» بر اساس این در زمینه «ملاحظات مبنایی» باید به این امر توجه داشت «از آنجا که بازار آب زیرزمینی مبتنی بر جابه‌جایی سهم برداشت آب زیرزمینی عمل خواهد کرد، کارگزاران امر باید مجموعه ای از ملاحظات اساسی را که ممکن است با دیگر تدابیر محدود کننده پمپاژ آب زیرزمینی مشترک باشند، تحلیل کنند. این ملاحظات به اندازه‌گیری برداشت آب زیرزمینی، تعیین سقف پمپاژ کل برای حوضه هیدروژئولوژیکی، و تعیین سهم‌های فردی برداشت آب زیرزمینی ارتباط پیدا می‌کند.»

بر اساس این پژوهش اگر بخواهیم به «ملاحظات بازار» توجه داشته باشیم «هدفهای کلان بازار، مسائل حقوق آب زیرزمینی، اثرات بالقوه مبادله، قواعد مبادله، و نظام مبادله و فرایند تأئید انتقال مشخص می‌شوند. باید به این نکته دقت کرد که برای اطمینان از اینکه مبادلات، در راستای پیشبرد پایداری (هدف اصلی بازار) قرار گرفته باشند، و توجه کافی به اثرات منفی بر طرف‌های ثالث (از جمله محیط زیست) شده باشد» در ادامه این پژوهش آمده است: «برخی ملاحظات در تمام طرح‌هایی که در پی دستیابی به پایداری آب زیرزمینی هستند، اهمیت دارند. برای نمونه، سازمانهای مدیریت آب به استقرار و نگهداری سامانه‌های پایش نیاز دارند. همچنین به اختیار نظارت و پیگرد نیاز دارند تا از رعایت الزامات طرح، ارزیابی اثربخشی طرح، و رفع مشکلات با انجام تغییرات لازم، اطمینان حاصل کنند.»حمید پشتوان و سید‌احمد حسینی در پژوهشی با عنوان «بازار آب زیرزمینی برای پایداری» که توسط اندیشکده آب منتشر شده است، با بررسی ابعاد مختلف بازار آب‌های زیرزمینی و نگاه به محدودیت‌ها و امکاناتی که این بازار می‌تواند در اختیار جوامع قرار دهد، اینطور نتیجه‌گیری کرده‌اند: «بازارها می‌توانند به عنوان ابزاری با رویکرد تقاضا محور برای مدیریت کمیابی آب به ایفای نقش بپردازند. با این همه، بازارها می‌توانند به سبب نبود شرایط و بسترهای سیاسی و نهادی، به مایه دردسر نیز تبدیل شوند. به همین دلیل است که درباره نقش آنها به عنوان یک راه حل برای بحران آب ابراز تردید می‌شود. از این‌رو اتخاذ رویکرد چند رشته‌ای و همیارانه به نقش‌آفرینی بازارهای آب، می‌تواند به ارتقای اثربخشی آن کمک شایانی کند. همچنین چارچوب نهادی الزام برای موفقیت بازارهای رسمی آب، اهمیت اساسی دارد، و هشدار این موضوع در راه‌اندازی بازارهای آب در کشورهای در حال توسعه که ظرفیتهای نهادی ضعیفی دارند، کاملا به جا است. بنابراین در کشورهای در حال توسعه قبل از ورود به مکانیزم بازار، تالشها باید معطوف به تقویت ظرفیتهای نهادی و فراهم آوردن پشتیبانی گسترده تر برای سازوکارهای بازار، متناسب با سطح توسعه‌یافتگی نهادی، مانند بازارهای غیررسمی باشد.»

مدیریت چالش‌های مرتبط با کمبود منابع آب، امری میان رشته‌ای است و نیاز به نگاهی چند بعدی دارد. نگاه فرهنگی، اجتماعی و حقوقی در کنار نگاه اقتصادی به آب می‌تواند تجربه ای موفق را در زمینه ایجاد بازار آب رقم بزند.