پرونده ای درباره ثبت 11 قنات ایران در ردیف میراث جهانی یونسکو
تمدن قناتی، جلوه سخت‌کوشی، قناعت وهمدلی ایرانی

علی شفیعی
اگر امروز جهان به ثبت آثار فرهنگی و تاریخی ایران زمین اذعان و جهانیان را به تماشای آن دعوت می کند بدین جهت است که در برابر عظمت و سابقه تاریخی و تمدنی آن نمی تواند عرض اندام کند.
اگر امروز جهان به ثبت آثار فرهنگی و تاریخی ایران زمین اذعان و جهانیان را به تماشای آن دعوت می کند بدین جهت است که در برابر عظمت و سابقه تاریخی و تمدنی آن نمی تواند عرض اندام کند. این روزها باید خوشحال باشیم که با ثبت ۱۱قنات ایران در فهرست یونسکو تعداد آثار ثبت شده ایران در شمار آثار جهانی به عدد ۲۱رسیده و رتبه ۱۱ را در جدول کشورهای بیشترین آثار جهانی داریم. در پی ثبت جهانی قنات ایران (۲۵تیرماه۹۵)در فهرست آثار جهانی به سراغ کارشناسان و دست اندرکاران این پروژه رفتیم تا با کم و کیف قنات ها و موضوع «ثبت جهانی» بیشتر آشنا شویم. مجید لباف خانیکی کارشناس پژوهشی مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی که خود نیز در اجلاس ترکیه حضور داشته در این گزارش ما را همراهی می کند. او می گوید: محتوای علمی و فنی پرونده‌ ثبت قنات ایرانی عموماً توسط مرکز بین المللی قنات و سازه های تاریخی آبی فراهم شده بود که البته در مراحل ارزیابی و بررسی توسط ایکوموس نیز مورد پشتیبانی و حمایت علمی این مرکز قرار گرفت.
قنات و تورق در اسطوره ها
در اسطوره های ایرانی، ساختن «نای و کاریز» کاری ایزدی به شمار آمده است و وجودهای اهریمنی چون بر جهانِ اهورایی و سرزمین های ایرانی تازش می آورند، قنات‌ها (کاریزها) را ویران می کنند و در آنها خاک می‌انبازند. قنات اگر چه در همۀ پهنۀ جهان ایرانی وجود دارد و به دیگر سرزمین ها نیز گسترش یافته است، اما هر چه به حوزۀ مرکزی ایران نزدیک تر می شویم قنات ها فناوری پیچیده تر و عظمت و شکوه بیشتر پیدا می کنند. اگر اصطلاح تمدن کاریزی دربارۀ تمدن ایرانی به کار برده می شود به سبب رشد و پیچیدگی فناوری پیشرفته ایجاد قنات، به ویژه در این بخش از کشور کهنسال ما است. »
(میرشکرایی، محمد)
قنات چیست؟
قنات عبارت است از مجموعه ای از چند میله چاه و یک کوره (یا کوره‌های) زیرزمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه (یا لایه‌های) آبدار مناطق مرتفع زمین را به کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد هیچ نوع انرژی اضافی، با جریان طبیعی جمع‌آوری می کند و به نقاط پست تر می‌رساند. در یک نگاه شاید قنات را تکنیکی بسیار ساده برای استحصال آب های زیرزمینی بدانیم. ظاهر قنات چیزی جز تونلی افقی با تعدادی چاه های عمودی نیست، تونلی که انتهای آن در سفره آب زیرزمینی فرو رفته و آب را به سمت سطح زمین زهکش می‏کند. اما این تونل در لایه‏های گوناگون زمین حفر می‏شود و با شرایط متنوعی رو به رو است که مهارت و دانش گسترده‏ای را طلب می‏کند.
قنات را شاید بتوان یکی از پیچیده‏ترین فنون بومی دانست که اجرای آن مستلزم آگاهی از رفتار طبیعی آب های زیرزمینی، تشکیلات زمین‏شناسی و ….می‏باشد.
۱۱قنات جهانی ایران
قنات هایی که به صورت سریالی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند عبارتند از: قنات قصبه‌ گناباد، قنات بلده‌ فردوس، قنات ابراهیم آباد اراک، قنات مزدآباد، قنات وزوان، قنات مون، قنات زارچ یزد، قنات حسن‌آباد مشیر، قنات جوپار کرمان، قنوات شیخی و قنبرآباد بم و قنات اکبرآباد.
آنچه یونسکو را مجاب کرد
آنچه یونسکو را مجاب کرد تا قنات ایرانی را در فهرست میراث جهانی قرار دهد مجموعه‌ پیچیده ای از ارزش های ملموس و ناملموس این فناوری کهن بود که به خوبی تشریح و توجیه شد.
ارزش های ملموس قنات یا همان جاذبه های ساختاری و فیزیکی قنات، نخستین عناصری هستند که در مورد قنات مطرح می‌شوند و توجه گردشگران را جلب می‌کنند. همین جاذبه ها به عنوان میراث ملموس قنات شناخته می‌شوند. قنات ها در ساختار و ساز و کار کلی با یکدیگر همانند به نظر می‌رسند ولی در جزئیات فنی یا مدیریتی تفاوت های مهمی دارند. این تفاوت ها به شرایط جغرافیایی مناطق مختلف مربوط می‌شود. شکل هندسی چاه ها و راهروها، عمق و طول قنات، نوع سازه های جنبی قنات و . . . همگی تابعی از شرایط زمین‌شناختی و خاک منطقه می‌باشند و حتی ویژ‌گی های اجتماعی، اقتصادی و تولیدی نیز بر شکل قنات ها تأثیر می‌گذارند. بنابراین در برخی از مناطق، قنات های بسیار طولانی یا بسیار عمیق یافت می‌شود و در برخی مناطق قنات هایی با چاه های مستطیلی، قنات هایی با بند زیرزمینی، یا قنات های دو طبقه دیده می‌شود. در پرونده‌ پیشنهاد شده به یونسکو تلاش شده بود تا از دیدگاه ارزش های ملموس، تنوع گسترده ای از قنات ایرانی ارائه شود. به عنوان مثال قنات قصبه‌ گناباد به دلیل عمق زیاد و قنات زارچ به خاطر طول آن که به حدود ۸۰ کیلومتر می‌رسد انتخاب شدند. قنات های دیگر به دلیل داشتن راهروی دو طبقه، بند زیرزمینی، آبدهی گسلی و . . . انتخاب شده بودند. تنوع در ارزش های ملموس، بازتاب تنوع در شرایط جغرافیایی و اقلیمی سرزمین ایران است که خود به عنوان یکی از مهمترین جنبه های تمایز قنات ایرانی قلمداد می‌شود.البته در پرونده‌ پیشنهادی به یونسکو بر این موضوع نیز تأکید شده بود که قنات تنها یک تکنولوژی نیست بلکه بستر زاینده فرهنگ است که در طول تاریخ در فلات مرکزی ایران نقش مهمی ایفا کرده است.
جاذبه های غیرفیزیکی و میراث ناملموس، جلوه های گوناگون همین فرهنگ می‌باشند. ویژگی های ساختاری قنات که با سایر منابع آب تفاوت ماهوی دارد به پیدایش نوع خاصی از نظام های تولید منتج شده است. قنات، ساختاری آسیب پذیر دارد و همواره نیازمند نگهداری و رسیدگی است و از طرف دیگر آب حاصل از قنات محدود می‌باشد. این دو ویژگی اصلی به یکجانشینی، مشارکت، تعاون و نظام های پیچیده تقسیم آب منتهی شده است.
از این نقطه به بعد پا در عرصۀ جامعه و فرهنگ می‌گذاریم، زیرا همه‌ این ویژگی های فنی و نتایج اقتصادی آن به پیدایش ساختارهای اجتماعی و خصلت های فرهنگی متمایز ختم می‌شود که مجموعه همه آنها را می‌توان تمدن قناتی نامید.
مهندسی بومی قنات
یکی از ارزش های ناملموس قنات که در این پرونده مورد توجه قرار گرفته بود، مهندسی بومی قنات بود. قنات معمولاً ساختار گسترده ای دارد و گاهی طول آن به ده ها کیلومتر می‌رسد. در این مسیر طولانی از سازندهای گوناگون زمین‌شناسی عبور می کند و با شرایط و موانع متفاوت رو به رو می‌شود. بنابراین استادکاران قنات در رویارویی با همۀ این موانع و شرایط به گنجینه ارزشمندی از دانش بومی دست یافته اند که نتیجه تجربه و آزمون نسل های پی در پی می‌باشد. این دانش بومی با کمترین خطا آب را از ده ها کیلومتر دورتر به زمین های تشنه می‌رسانده است.
در بسیاری از قنات هایی که صدها سال پیش حفر شده‏اند هیچ نوع خطای فنی دیده نمی‏شود. این واقعیتی است که مقنی‏ها خود به آن اذعان دارند و گاهی حفاری های قدیمی را به شخصیت‏های اسطوره‏ای یا غیرزمینی مثل «طاهر آبشناس» نسبت می‏دهند. مسلما همه قنات ها را انسان های عادی حفر کرده‏اند و این دقت فنی را تنها می‌توان به معجزه‌ هوش گذشتگان در شناخت طبیعت و سازگاری با آن نسبت داد. همین گنجینه فنی و علمی که در پس قنات پنهان شده را می‌توان در زمره عجایب تمدنی بشر قلمداد کرد.
قنات در فرهنگ عامه
قنات جای پای خود را در فرهنگ عامه نیز باقی گذاشته است، زیرا در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک ایران قنات در مرکز آبادی و زندگانی بوده و حیات بدون این فناوری متصور نبوده است. بنابراین می‌توان به وضوح جلوه های فرهنگی فناوری قنات را در این مناطق مشاهده کرد. گذشته از واقعیت های تاریخی در مورد ابداع قنات، افسانه ها و اسطوره های زیادی در مورد پیدایش این فناوری وجود دارد که بیانگر ریشه های عمیقی است که قنات در عمق فرهنگ و باورهای جمعی تنیده است.
با توجه به همه‌ این ارزش های ملموس و ناملموس، می‌توان گفت قنات، جلوه‌ سازگاری پایدار انسان با محیط زندگی اش است. در بسیاری از مناطق خشک و نیمه خشک، در طول صدها و بلکه هزاران سال انسان توانسته است از طریق فناوری قنات امکان ظهور و رشد تمدن های بزرگی را پدید آورد. بنابراین قنات همواره مورد توجه مراکز فرهنگی جهان از جمله یونسکو بوده است. قنات ویژگی های مورد نظر یونسکو برای ثبت در فهرست آثار جهانی را دارد و یک فناوری تاریخی و نتیجه‌ تراکم دانش و تجربه در طول قرن ها تکامل خود است.
تمدنی سخت‌کوش، قانع، صبور و صلح‌جو
این فناوری کاملاً زیست‌ محیطی است و استحصال آب از طریق قنات هرگز باعث نابودی منابع ارزشمند آب و خاک نمی‌شود. قنات می‌تواند به ایجاد و رشد سرمایه‌ اجتماعی کمک کند، زیرا استحصال و تقسیم آب در میان سهام‌داران از طریق نظام پیچیده‌ مدیریت قنات صورت می‌گیرد و این نظام حس همکاری و همگرایی اجتماعی را تقویت می‌کند.
با توجه به اینکه در مناطق خشک، آب ارزشمندترین نهاده‌ تولید است،کار نهادهای خیریه و اقدامات نوع‌دوستانه از طریق قنات انجام می گیرد که به صورت آب های وقفی تجلی پیدا می‌کند. قنات نوعی اکولوژی انسانی پدید می‌آورد که همه‌ عناصر آن در ارتباطی نظام مند و پایدار به سر می‌برند.
قنات تمدنی را بنیان نهاده است که به تمدن قناتی شهرت یافته است، تمدنی سخت‌کوش، قانع، صبور و صلح‌جو.
عنصر حیات شهری
قنات جدا از تکنیک آبیاری، یکی از مهمترین عناصر حیات شهری است که آب مورد نیاز برای شرب و بهداشت شهرهای بیابانی را نیز تأمین می‌کرده است. قنات آب انبارها را برای تأمین آب آشامیدنی پر می‌کند، آب مورد نیاز برای بهداشت و شست و شو را در اختیار می‌گذارد، انرژی آسیاب ها را برای تولید آرد تأمین می کند و فضای مطبوعی در پایاب ها و سرداب ها ایجاد می‌کند.
این کارکردها از طریق سازه های مرتبط با قنات صورت می‌پذیرند و شناخت این سازه ها به گردشگری قنات پویایی، نشاط و تنوع بیشتری می‌بخشد.