درباره امام زاده زید که در بم و کوهبنان بارگاه دارد/ یک کبوتر در دو حرم

علی اکبر عربی
حرم مطهر امامزاده زیدبن علی در شمال غربی روستای ده علی از توابع شهرستان کوهبنان واقع شده است.
بنا بر قولی که از قدیم در افواه مردم بوده و کتاب تاریخ امام زادگان آن را تأئید می کند چنین است که: امامزاده زید بن داوود بن زیدبن علی بن الحسین(ع) از نوادگان امام سجاد (ع) می باشد که در جریانات سیاسی بعد از شهادت امام رضا(ع) در ایران متواری شده است و از طرف حاکم وقت برای سر ایشان جایزه تعیین گردید.
لذا ایشان برای نجات خود از این شهر به آن شهر و از این روستا به آن روستا در حرکت بوده تا این که به روستای کهن در 20 کیلو متری شرق محل شهادت و از آنجا به رتک در 6 کیلومتری محل شهادت آمده است. بالاخره ایشان به محلی که اکنون مرقد مطهر آن جناب واقع گردیده رسیده، در اینجا به چوپانی که بوکنی داشته و گوسفندان خود را در آن نگهداری می کرده پناهنده شده است؛ اما چوپان که به شخصیت ایشان پی برده بود نیمه های شب به طمع جایزه ایشان را به شهادت رسانده، سر مبارک آن بزرگوار را از تن جدا می کند. پیکر مطهر ایشان را در همان محل دفن کرده و سر آن بزرگوار را برای دریافت جایزه به بم که محل حکومت وقت بوده منتقل می نماید. سر مبارک آن حضرت را در همان جا دفن می کنند. لذا امامزاده زیدبن علی دارای دو مقبره می باشد که یکی در محل دفن پیکر مطهر آن حضرت و دیگری در بم که سر آن بزرگوار مدفون است و به راس الزید مشهور است.
به قولی دیگر این که در حدود اوایل دهه 1380 از طرف مؤسسه دائرهالمعارف بقاع متبرکه به قلم محمد مهدی فقیه محمدی جلالی(بحرالعلوم) تدوین شده منتشر گردیده است و نسب ایشان را با شش واسطه به حضرت علی(ع)می رساند.
او می نویسد:«وی سیدی جلیل القدر، عظیم الشأن و دیندار بود، او از شهدای بنام اهل بیت است، که بر طبق تذکره های محلی به دست عمال خوارج به شهادت رسیده است.»
ابوالحسن عمری نسّابه درباره جد امامزاده زید بن علی می نویسد:«فرزندان جعفر بن محمد اُبلّه بر اثر ظلم عمال عباسی در شهر های مختلف مخفی و متفرق شدند، لذا اسحاق و یعقوب فرزندان جعفر به قم و مظفر به فارس و محمد و هاشم به ری سپس به کرمان منتقل شدند. سید محمد در کرمان مخفیانه می زیست تا اینکه صاحب فرزندی به نام احمد شد. احمد نیز 3 فرزند ذکور داشت که یکی از آنها سید حسین پدر امامزاده زید است.
سید حسین در بم سکونت داشت و از موقعیت خوبی برخوردار بود، در آن جا صاحب فرزندی به نام زید شد. زید سیدی جلیل القدر و دیندار بود. او به همراه دیگر امامزادگان در قیام علیه خوارج شرکت داشت و پس از شکست قیام مذکور تحت تعقیب قرار گرفت و عاقبت به دست جاسوسان خوارج در روستای ده علی به شهادت رسید. بدنش در این روستا مدفون و سر مقدس او را در بم نزد حاکم آن جا بردند و سر انجام سر مقدس در باعی مدفون شد که امروز زیارت گاه دوستداران اهل بیت(ع) در بم است».
به سال 1068 ﻫ ق یک زوج به نام های محمد و حلیله بنایی برمدفن پیکر ایشان ساختند و سنگی بر بالای سردر حرمخانه نصب نموده اند که ابیات زیر روی آن نقش بسته است و اکنون موجود می باشد. نام امامزاده، بانیان و ماده تاریخ آن(خجسته) به حروف ابجد مشخص شده است.
انجام گرفت این جلیله
بی شبهه خجسته شد خجسته
مدفون شد اندرین بوم
از سعی محمد و حلیله
تاریخ عمارت خجسته
زیدبن علی شهید معصوم
مشخصات ساختمان قدیم امام زاده به شرح ذیل بود که نگارنده اندکی در ذهن دارد.
1- صحن: محوطه ای با ابعاد تقریبی 20*10 متر بود که اطراف آن را سرصفه ها و تاق نماهائی احاطه کرده بود که عمق صفه ها تقریباً یک متر بود، در بعضی از این سر صفه ها به اتاقی یا محوطه ای باز می شد.
مثلاَ ضلع شمالی که 3 سر صفه داشت از راست به چپ سر صفه اوّل خالی سرصفه دوّم به حرمخانه و سرصفه سوّم به یک انباری راه داشت و در ضلع غربی نیز دو سرصفه ودو تاق نما وجود داشت، یک سرصفه به مسجد امامزاده یک سرصفه به انباری و دو تاق نمای دیگر خالی بود. در ضلع شرقی که قرینه ضلع غربی بود یک سرصفه و سه تاق نما بود که از سرصفه دری به سه باب صفه بزرگ وارد می شد که رو به صحرای زیدی قرار داشت. ضلع جنوبی که قرینه ضلع شمالی بود فقط سر صفه میانی به خارج از امامزاده راه داشت و دو تای آن خالی بود.
2- حرمخانه:از صفه میانی ضلع شمالی صحن توسط یک راه رو تقریباَ یک و نیم متری به حرمخانه وارد می شد. حرمخانه اتاقی چهار گوش با سقفی گنبدی که با گچ سفید کاری شده بود و زیر سقف را با رنگ سیاه نقاشی کرده بودند. همچنین زیر سقف به اسامی چهارده معصوم مزین شده بود.
روی حرمخانه گنبدی استوانه ای شکل که قسمت بالای آن از محل کتیبه گنبدی شکل بود قرار داشت. بدنه این گنبد را با گچ سفید کرده بودند. حد فاصل بدنه و سر گنبد کتیبه مانندی بود که با قطعات آیینه های حدود 20*30 سانتی متری مزیین کرده بودند و از دور نور افشانی می کرد. که متأسفانه در دهه چهل کل گنبد را با سرامیک پوشاندند و جای آینه ها کتیبه سوره مبارکه انشراح با زمینه لاجوردی نصب شد. همچنین ضریح چوبی روی قبر امام زاده بود که در اوایل دهه 1380 جای خود را به ضریحی فلزی نو داده است. ضریح قبلی را اکنون در گوشه ای از حرمخانه قرار داده اند. چند قندیل نیز از سقف روی ضریح آویزان بود که فعلاً در انبار نگهداری می شود.
همچنین دو شبستان یکی در شرق و دیگری شمال حرمخانه به صورت خصوصی ساخته بودند که قبور خانوادگی بانیان آن ها به محسوب می شد.
3- بیرون از ساختمان امامزاده سمت شرق ساختمان سه صفه آجری بود که فضای مناسبی برای استراحت مسافران و زوار به شمار می رفت. در دو سمت شمال و جنوب این سه صفه دو اتاق بود که به عنوان انباری از آنها استفاده می شد.
4- در ضلع جنوبی در قسمت درب ورودی صحن در دو طرف راهرو دو اتاق بود که خادم امامزاده در آن زندگی می کرد و یک تیر چوبی بلند جلوی درب ورودی نصب بود که شب ها فانوسی را توسط طناب بالای آن می فرستادند تا راه نمایی برای مسافرین باشد.
البته از بنای قدیم چیزی باقی نمانده به جز چند قطعه عکس، چون در سال های اخیر آن ساختمان را ویران نموده و به جای آن ساختمانی جدید در حال احداث است.