آیا موافق هستی که میراث تاریخی با تهدیدهای متفاوت و تخریب مواجه هستند؟

بله، میراث تاریخی با تهدیدهایی مختلفی مواجه است، از جمله عوامل انسانی مانند توسعهٔ شهری، آلودگی و تخریب و البته مخاطره‌های طبیعی مانند زلزله، سیل و خشکسالی. این تهدیدها می‌توانند خطرات قابل‌توجهی برای حفظ مکان‌های تاریخی و آثار باستانی به‌همراه داشته باشد و مهم است.

 

در کدام نقاط جهان این مخاطره‌ها بیشتر است؟

میراث تاریخی در برخی از مناطق به‌دلیل ترکیبی از عواملی مانند توسعهٔ قابل‌توجه شهرنشینی، بی‌ثباتی سیاسی، کمبود منابع برای حفاظت و آسیب‌‌های محیط زیستی با خطرات بیشتری روبه‌رو هستند. از جمله آنها می‌توان به پنج منطقه اشاره کرد.

خاورمیانه که درگیری‌های مداوم و بی‌ثباتی سیاسی منجر به تخریب عمدی اماکن تاریخی یا غارت آثار باستانی می‌شود، از جمله سوریه، عراق، یمن و… .

جنوب آسیا و کشورهایی مثل هند، پاکستان و بنگلادش که جمعیت قابل‌توجه دارند و گسترش شهرها و مخاطرات محیط زیستی مکان‌های تاریخی را تهدید می‌کند.

سومین منطقه هم آسیای جنوب‌شرقی است که به‌دلیل توسعهٔ شهری، فشارهای گردشگری و بلایای طبیعی، مکان‌های تاریخی در معرض آسیب بیشتری قرار گرفته‌اند. از جمله این کشورها هم کامبوج، تایلند و اندونزی هستند.

در جنوب صحرای آفریقا هم میراث تاریخی کشورهایی از جمله مالی، نیجریه و سودان به‌دلیل بی‌ثباتی سیاسی، کمبود منابع و چالش‌های محیط زیستی در معرض آسیب و تخریب قرار دارند.

در آمریکای لاتین نیز توسعهٔ شهری، غارت و بلایای طبیعی میراث تاریخی کشورهایی مانند مکزیک، پرو و گواتمالا را تهدید می‌کند.

 

این مخاطره‌ها دربارهٔ میراث تاریخی ایران هم وجود دارد؟

ایران دارای میراث تاریخی غنی و متنوعی از جمله مکان‌های باستانی باستانی، معماری اسلامی و سنت‌های فرهنگی است، اما این ظرفیت با چند خطر مواجه است. اول، بی‌ثباتی سیاسی و دلیلش هم این است که ایران دوره‌هایی از ناآرامی‌ها و درگیری‌های سیاسی را تجربه کرده که می‌تواند مکان‌های تاریخی را در معرض آسیب یا تخریب قرار دهد. خطر دوم هم مخاطره‌های محیط زیستی است، زیرا این کشور مستعد بلایای طبیعی مانند زلزله و سیل است و می‌تواند تهدیدی برای سازه‌ها و آثار تاریخی باشد. توسعهٔ شهری هم در ایران وجود دارد و پروژه‌های توسعهٔ مدرن شهری می‌تواند به مکان‌های تاریخی و بافت سنتی تجاوز کند یا به آنها آسیب برساند. غارت و قاچاق آثار تاریخی هم در کشوری مثل ایران وجود دارد.

 

آیا میراث تاریخی ارزشمند ایران را می‌شناسی؟

بله و از شناخته‌‌شده‌ترین آثار ایران می‌توان به تخت‌جمشید اشاره کرد که در میراث جهانی یونسکو قرار دارد. مسجد جامع و میدان نقش جهان هم در اصفهان قرار دارد که با نمونه‌های خیره‌کنندهٔ معماری اسلامی از جمله مسجد امام و کاخ عالی‌قاپو احاطه شده است. کاخ گلستان نمونهٔ دیگر است؛ مجموعهٔ سلطنتی مجلل واقع در تهران که عظمت معماری و طراحی ایرانی را به نمایش می‌گذارد. پاسارگاد یکی دیگر از میراث جهانی یونسکو است که آرامگاه کوروش کبیر است و بناهای باستانی دیگری از دورهٔ هخامنشی را در خود جای داده است. چغازنبیل هم یک مجموعهٔ باستانی ایلامی با زیگورات است. اینها فقط نمونه‌هایی از میراث تاریخی گستردهٔ ایران است اما مکان‌های باستانی متعدد دیگر، بازارهای سنتی و شیوه‌های فرهنگی دیگری هم وجود دارد که از نسلی به نسل بعدی ایرانیان منتقل شده است.

 

می‌توانی چند اثر تاریخی در معرض آسیب ایران را نام ببری؟‌

بله، اول تخت‌جمشید که با فرسایش و زلزله مواجه است. دوم ارگ بم در زلزلهٔ سال ۲۰۰۳ آسیب شدیدی دید و با وجود اینکه در حال مرمت است، زمین‌لرزه‌های آینده آن را تهدید می‌کند. نمونهٔ دیگر میدان نقش جهان است که محوطهٔ آن به‌دلیل قدیمی بودن زیرساخت‌ها در این منطقه و آلودگی‌ در معرض خطر است. محوطهٔ باستانی پاسارگاد هم با تهدیداتی از جمله فرسایش و حفاری‌های غیرمجاز روبه‌رو است.

 

به نظر تو کدام بخش از میراث تاریخی ایران بیشتر در معرض خطر قرار دارد؟

یکی از  بخش‌های میراث تاریخی ایران که بیش از همه در معرض خطر قرار دارد، محوطه‌های باستانی و تاریخی است. عوامل مختلفی از جمله گسترش شهری، توسعهٔ کشاورزی و پروژه‌های صنعتی، این مکان‌ها را در معرض تهدید تجاوز و تخریب قرار داده است. علاوه‌براین، عوامل محیطی مانند فرسایش طبیعی و زمین‌‌لرزه‌ها هم خطراتی را برای این سازه‌های باستانی ایجاد کرده‌اند. تهدید مهم دیگر ناشی از غارت و حفاری غیرقانونی است که می‌تواند منجر به از دست رفتن آثار ارزشمند و بافت تاریخی شود.

 

از بین رفتن این میراث تاریخی ایران چه آسیب‌هایی به‌همراه خواهد داشت؟‌

از دست دادن میراث تاریخی ایران پیامدهای مهمی خواهد داشت. اول از همه، منجر به تخریب جبران‌ناپذیر آثار تاریخی و فرهنگی ارزشمند می‌شود و نسل‌های آینده را از ارتباط با میراث خود و درک تاریخ غنی کشورشان محروم می‌کند. تأثیر منفی بر دانش و درک جهانی از تمدن‌های باستانی یک منطقه را هم نباید نادیده گرفت. پیامد دیگر اینکه تخریب اماکن تاریخی، ظرفیت گردشگری و توسعهٔ اقتصادی ایران را کاهش می‌دهد. بسیاری از سایت‌های تاریخی گردشگری در ایران ظرفیت جذب بازدیدکنندگان از سراسر جهان، کمک به اقتصاد محلی و ایجاد فرصت‌های شغلی را دارند، اما با از دست رفتن‌شان گردشگری پایدار و رفاه اقتصادی جوامع هم مختل خواهد شد. از سوی دیگر از دست رفتن میراث تاریخی اثرات ناملموسی بر هویت و حس تعلق یک جامعه دارد. مکان‌های تاریخی و آثار باستانی در شکل‌دهی هویت فرهنگی و غرور یک ملت بسیار مهم هستند و از دست دادن این تکه‌های تاریخ می‌تواند منجر به قطع ارتباط با گذشته و تضعیف هویت ملی شود. درنهایت هم تخریب مکان‌های تاریخی می‌تواند پیامدهای محیط زیستی داشته باشد؛ بسیاری از این مکان‌ها در مناطق حساس محیط زیستی حفاظت‌شده و در معرض قرار دارند، و در عین حال از دست دادنشان می‌تواند پیامدهای اکولوژیکی و زیست محیطی دیگری را رقم بزند. حفاظت و صیانت از این گنجینه‌های تاریخی برای سعادت نسل فعلی و آینده بسیار مهم است.

 

کشورهای دیگر چه اقدامات موفقی در این باره انجام داده‌اند.

چند کشور استراتژی‌های موفقی را برای حفظ و حفاظت میراث تاریخی خود در مواجهه با چالش‌های مشابه به‌کار گرفته‌اند. با اتخاذ ترکیبی از این راهبردها و انطباق آنها با بافت خاص ایران، می‌توان تهدیدات پیش روی میراث تاریخی آن را کاهش داد و از حفظ این گنجینه‌های ارزشمند فرهنگی برای نسل‌های آینده اطمینان حاصل کرد. از جمله این  استراتژی‌ها می‌توان به شش مورد زیر اشاره کرد:

اول، حفاظت و اجرای قانونی: بسیاری از کشورها قوانین و مقررات سختگیرانه‌ای را برای حفاظت از اماکن و آثار تاریخی خود وضع کرده‌اند و مجازات‌ شدیدی برای حفاری‌های غیرقانونی، غارت و خرابکاری دارند.

دوم، مشارکت‌های عمومی و خصوصی: تلاش‌های موفق حفاظتی وابسته به همکاری سازمان‌های دولتی، سازمان‌های غیرانتفاعی، نهادهای بخش خصوصی و جوامع محلی است. مشارکت‌های دولتی و خصوصی می‌توانند منابع، تخصص و بودجهٔ لازم را برای حمایت از پروژه‌های حفاظت و مرمت فراهم کنند.

سوم، مشارکت جامعه: مشارکت جوامع محلی در حفظ و مدیریت مکان‌های تاریخی برای پایداری بلندمدت آنها بسیار مهم است. مشارکت دادن اعضای جامعه در فرآیندهای تصمیم‌گیری، ارائهٔ برنامه‌های آموزشی و ایجاد فرصت‌های اقتصادی مرتبط با گردشگری میراث می‌تواند حس مالکیت و سرپرستی را تقویت کند.

چهارم، همکاری بین‌المللی: بسیاری از کشورها از همکاری و حمایت بین‌المللی برای حفظ میراث تاریخی خود بهره‌مند می‌شوند.

پنجم، فناوری‌های نوآورانه: استفاده از فناوری‌های پیشرفته مانند اسکن سه‌بعدی، نقشه‌برداری دیجیتال و سنجش از راه دور، مستندسازی، نظارت و حفظ مکان‌های تاریخی را متحول کرده است.

ششم، توسعهٔ گردشگری پایدار: کشورها از میراث تاریخی خود برای ترویج گردشگری پایدار و ایجاد فرصت‌های اقتصادی برای جوامع محلی استفاده می‌کنند.

 

کدام کشورها در به‌کارگیری این استراتژی‌ها موفق بوده‌اند؟

یکی از این کشورها ایتالیاست که میراث غنی تاریخی و فرهنگی را در خود جای داده است و در حفظ این میراث حمایت‌های قانونی سختگیرانه‌ای دارد. آنها به‌خوبی توانسته‌اند از مشارکت‌های دولتی و خصوصی بهره‌مند شوند. کشور دیگر مصر است که برای حفاظت از آثار باستانی خود از جمله اهرام و معابد، حمایت‌های قانونی و اقدامات اجرایی قوی دارد. آنها همکاری خوبی هم سازمان‌های ‌بین‌المللی دارند و از فناوری‌های نوآورانه برای حفاظت میراثشان استفاده می‌کند. مورد دیگر هم کشور پرو است که از حمایت جوامع محلی خود برخوردار و مشارکت گروه‌های بومی را تقویت کرده است. آنها ابتکارهای گردشگری پایدار را هم برای حمایت از تلاش‌های حفاظتی توسعه داده‌اند. یونانی‌ها هم سابقهٔ طولانی در حفظ مکان‌های باستانی و آثار باستانی خود از طریق حمایت‌های قانونی، مشارکت‌های دولتی و خصوصی و همکاری‌های بین‌المللی دارند. یکی دیگر از این کشورها هم کامبوج است که گام‌های مهمی در حفظ میراث تاریخی خود، به‌ویژه معبد انگکور وات دارد و این موفقیت حاصل حمایت‌های قانونی، مشارکت جامعه و توسعهٔ گردشگری پایدار است. این کشورها با چالش‌هایی مشابه با ایران مواجه بودند، اما راهبردهای مختلفی را برای حفاظت و صیانت مؤثر از میراث تاریخی خود به‌کار گرفتند.

 

اگر تدبیری برای رفع این خطرات صورت نگیرد، فکر می‌کنی ایران تا چندسال دیگر آثار مهم تاریخی‌اش را از دست می‌دهد؟

پیش‌بینی بازهٔ زمانی دقیق از دست دادن میراث تاریخی ایران به‌دلیل آسیب‌های مداوم دشوار است. نرخ تخریب و تلاش‌های حفاظتی بسته به طیفی از عوامل، از جمله سطح درگیری یا بی‌ثباتی، اثربخشی اقدامات حفاظتی، و تعهد سهامداران محلی و بین‌المللی برای حفاظت از این مکان‌ها، می‌تواند بسیار متفاوت باشد. بااین‌حال، اگر روندهای کنونی بی‌توجهی، توسعهٔ شهری و تخریب محیط زیست ادامه یابد، خطر واقعی آسیب‌های جبران‌ناپذیر به میراث تاریخی ایران در دهه‌های آینده وجود دارد. اقدام فوری و مستمر برای جلوگیری از تلفات بیشتر و تضمین حفظ این گنجینه‌های فرهنگی ارزشمند برای نسل‌های آینده بسیار مهم است. البته دولت ایران و سازمان‌های مختلف به‌طور فعال برای حفظ و حراست از این بناها تلاش می‌کنند، به همین دلیل با وجود چالش‌ها و مخاطرات، خوش‌بین ماندن و قدردانی از تلاش‌های مداوم برای حفظ آثار تاریخی ایران بسیار مهم است. با فداکاری مستمر و اقدامات حفاظتی مؤثر هم می‌توان تلفات احتمالی را به حداقل رساند و از این مکان‌های میراث فرهنگی باارزش برای نسل‌های آینده محافظت کرد.

 

با توجه به مشکلات موجود، مهمترین اقدام در ایران را که منجر به حفظ میراث تاریخی شود، چه می‌دانی؟

به‌نظر من یکی از مهمترین اقداماتی که باید در ایران برای حفظ میراث تاریخی آن انجام شود، اجرای برنامه‌های حفاظتی و مرمتی جامع و مؤثر است. در این باره تخصیص بودجهٔ کافی، آموزش و افزایش آگاهی عمومی مردم، جوامع محلی و متخصصان، حفاظت‌های قانونی و قوانین سختگیرانه‌تر در برابر حفاری‌های غیرمجاز، ساخت‌وسازهای غیرقانونی، همکاری بین‌المللی و مشارکت جوامع محلی و ذی‌نفعان که باعث ایجاد حس مالکیت و مسئولیت در قبال میراث تاریخی شود، اهمیت دارد. با اجرای این اقدامات، ایران می‌تواند نسبت به حفظ میراث تاریخی خود امیدوار باشد و حفظ بلندمدت گنجینه‌های فرهنگی خود برای بهره‌مندی و یادگیری نسل‌های آینده را تضمین کند.