هوای شرجی و گرم خوزستان هنرمندان را بر آن داشته بود تا دست به‌کار شوند و تار‌وپود سفید را چنان خلاقانه به‌هم ببافند تا هنر ملحفه‌بافی بر سر زبان‌ها بیفتد. هنرمندانی که در شوشتر دور هم جمع شده‌ بودند، حالا فقط عکسی در آلبوم‌های خانوادگی دارند و اسمی از آنان در یادها باقی‌ مانده‌ است. هرچند ادارهٔ میراث‌فرهنگی شوشتر تلاش‌هایی برای احیای هنر ملحفه‌بافی کرده‌است، اما هنوز ملحفه‌بافی جانی نگرفته‌ است.

 

خاستگاه ملحفه‌بافی

با ورود ماشین‌های نساجی به عرصهٔ بافندگی، هیچ دست‌بافته‌ای را در امان نماند؛ از احرامی‌بافی گرفته تا دارایی‌بافی. ملحفه‌بافی هم به همین دلیل به گوشهٔ رینگ رفت. هنری که بیش از یک قرن قدمت دارد، حدود ۱۰ سال پیش با چشم از جهان فرو بستن آخرین هنرمند ملحفه‌بافی در شوشتر، نفس‌های آخر را کشید. «سید علی زوارزاده» آخرین ملحفه‌باف خوزستان بود و به او لقب «پدر ملحفه‌بافی» ایران را داده‌ بودند. گرمسیری بودن اقلیم خوزستان باعث شد بافندگان، رواندازی نازک و سبک ببافند تا در روزهای گرم که از آسمان آتش می‌بارد، محافظ تن‌هایی باشد که قدری استراحت می‌خواهند. اگرچه صنعت نازک‌بافی در شوشتر از قدمت زیادی برخوردار است، ولی آب‌وهوای شوشتر شرایط را برای تولید رواندازی با عرض زیاد و بافت نازک فراهم کرد. رونق این هنر از همان ابتدا که طبق آمار به حدود ۱۲۰ سال پیش می‌رسد، در شوشتر بوده است و ماهرترین ملحفه‌بافان شوشتری بودند. امروزه اگرچه بسیاری از ملحفه‌بافان قدیمی در قید حیات هستند، اما دستی به دار ملحفه‌بافی نمی‌برند و برای گذران زندگی راه دیگری برگزیده‌اند. راه و رسم هنر ملحفه‌بافی به شوشتر منحصر نماند، بلکه به بهبهان و دزفول هم رفت، ولی چندان پا نگرفت و پس از مدتی فراموش شد. محله‌های اطراف شوشتر مثل گتوند و عقیلی نیز چندان تمایلی به ملحفه‌بافی نداشتند و طبق عادت دیرینهٔ خود به همان بافته‌های عشایری مشغول بودند.

 

قدمت هنر ملحفه‌بافی

به استناد پژوهش‌ها، شوشتر یکی از مراکز مهم نساجی کشور بوده و در هر دوره‌ای، شیوهٔ جدیدی از پارچه‌بافی در آن رشد داشته‌ است. بافندگان قدیمی شوشتر از تاریخچهٔ هنر ملحفه‌بافی در خوزستان اطلاع دقیقی ندارند. گفته می‌شود حدود صد سال پیش برادران بهبهانی دستگاه شلاقی ملحفه‌بافی را از بغداد به ایران آوردند. مشابه این دستگاه ملحفه‌بافی که امکان بافت پارچه با عرض زیاد را فراهم می‌کرد، در اصفهان و یزد نیز وجود داشته، ولی در این شهرها پارچه‌های گران‌قیمتی مثل مخمل، با این دستگاه بافته می‌شده است. تولیدات ملحفه یا همان روانداز شوشتر به مناطق همجوار مانند اهواز، بهبهان، دزفول و دیگر شهرهای کشور مانند تهران و همدان و همچنین برخی کشورهای عربی صادر می‌شد.

 

ویژگی‌های منحصربه‌فرد ملحفه‌بافی

پارچهٔ نازک و عریض و سبکی را که برای روانداز باشد، در دیگر نقاط کشور دیده‌ایم؛ مثل شمد که در استان‌های یزد، خراسان، مازندران و گلستان به‌صورت دستباف تولید می‌شد و حالا فقط در یزد با ماشین بافته می‌شود.

به گفتهٔ «عباس رحیمی»، پژوهشگر صنایع‌دستی، ملحفهٔ شوشتر عرض بیشتری داشت و در هیچ‌جای کشور مانند آن بافته نمی‌شد. همچنین، پودرگذاری ملحفه‌بافی شوشتر برخلاف دیگر نقاط ایران، به روش شلاقی بوده است. ملحفهٔ شوشتر، بدون طرح و نقش، و سفیدرنگ بوده و حاشیهٔ یک سانتی‌متری سرمه‌ای یا سبز رنگ در چهار طرف آن وجود داشته و ملحفه یک نفره، دو نفره، رختخواب‌پیچ و آستر لباس از جمله محصولات آن بوده‌ است. اکثر بافندگان ملحفه در شوشتر، زنان بودند که دستگاه‌های بافندگی یا همان دارهای بافت ملحفه را در زیرزمین خانه‌ها می‌گذاشتند و ساعت‌ها تار‌وپودها را داخل هم رد می‌کردند تا هنر ملحفه‌بافی شکل بگیرد. حاصل کار را مردان خانه به بازار می‌بردند و دادوستد می‌کردند.

 

یک دستگاه بافندگی برای احیا

احیای صنایع‌دستی فراموش‌شده یکی از برنامه‌های میراث‌فرهنگی است که در اکثر شهرها و روستاها در دست اجراست. ملحفه‌بافی هم از این روند مستثنی نیست و دو سالی می‌شود که نوید احیای آن شنیده می‌شود. موضوع را که با معاون میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خوزستان در میان می‌گذاریم، چندان اخبار امیدوارکننده‌ای نمی‌شنویم. «شکرالله قاسمی» به «پیام ما» می‌گوید: «در حال حاضر یک دار بافندگی در شوشتر برای ملحفه‌بافی دایر است، نه بیشتر.» نخستین گام در مسیر احیای این صنعت بومی، چله‌کشی جدید کار و پس از آن ساخت دستگاه جدید فلزی، نصب و کارگذاری چله‌کشی جدید بوده که انجام شده است. احیای اصولی و پایدار صنایع‌دستی فراموش‌شده از جمله ملحفه‌بافی باعث رونق این رشته‌ها می‌شود. در گذشته نخ‌های ملحفه‌بافی در شوشتر تولید می‌شد، اما در حال حاضر نخ‌های لازم برای ملحفه‌بافی از اصفهان وارد می‌شود.

تاکنون برای احیای هنرهای دستی منسوخ‌شده برنامه‌ریزی‌هایی برای آموزش جوانان انجام شده و در مرحلهٔ بعدی تسهیلاتی برای تولیدکننده‌ها در نظر گرفته شده‌ است. این‌طور‌که به‌نظر می‌رسد رونق بازار و تلاش برای صادرات هم از ارکان احیای هنرهای دستی است که توجه و حمایت بیشتری را می‌طلبد.

«عباس رحیمی»، پژوهشگر صنایع‌دستی، معتقد است اصلاح نشدن فضای کارگاهی برای بافندگی، ساختار نامناسب مالی تولیدکنندگان ملحفه و دخالت غیرمنصفانهٔ واسطه‌ها در بحث تأمین مواد اولیه و فروش محصولات، دشواری دسترسی صنعتگران به مواد اولیهٔ باکیفیت، فعالیت کارگاه‌های صنعتی و رقابت محصولات آنها با نساجی سنتی و ورود کالاهای مشابه خارجی از جمله دلایل منسوخ بودن هنر ملحفه‌بافی است و برای احیای این هنر باید این کمبودها را رفع کرد.

 

**

معرفی و بازاریابی، راهکارهایی برای رونق دوباره

معرفی کارگاه‌های ملحفه‌بافی در فضای مجازی و کسب‌وکارهای آنلاین می‌تواند راهی برای آشنایی مخاطبان با این هنر ازیادرفته باشد. ملحفه‌بافی با وجود قدمتی که دارد، برای بسیاری از مردم ایران هنری ناشناخته است و برای رونق دوباره یا احیای آن باید علاوه‌بر راه‌اندازی کارگاه‌‌های آموزشی و دعوت از پیشکسوتان برای آموزش فوت‌وفن ملحفه‌بافی، برای معرفی این هنر و بازاریابی آن نیز فکر جدی شود. «عباس رحیمی» تبلیغ و بازشناسی این هنر در سطح بین‌المللی، جلب همکاری فروشگاه‌های محصولات تولیدی صنایع‌دستی، فراهم شدن بستر مناسب برای عرضهٔ ملحفهٔ دستباف در نمایشگاه‌های داخلی و بین‌المللی و تنوع‌بخشی و به‌روز‌رسانی کاربرد ملحفه‌بافی را از راهکارهای احیای این هنر برمی‌شمرد. شاید احیای این هنر تمام و کمال نباشد، اما مغتنم است. در غیر این‌صورت سراغ ملحفه‌بافی را باید فقط در کتاب‌های تاریخ نساجی خوزستان گرفت.