یک هفته از ثبت جهانی «کندوان» در فهرست جهانی روستاهای گردشگری می‌گذرد؛ روستایی جهانی در ۶۰ کیلومتری تبریز با نام «کندوان» که سال‌هاست جای خود را در گردشگری ایران باز کرده و سالانه بیش از ۳۰۰ هزار نفر از این منطقه بازدید می‌کنند، اما حالا این روستا نگاه‌های جهانی را هم به خود جلب کرده است. انتخاب بهترین دهکدهٔ گردشگری نزدیک به دو سال است که توسط سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) دنبال می‌شود و از جمله اهداف مهم آن تبدیل گردشگری به محرک توسعهٔ روستایی و رفاه روستاییان است.
حالا و پس از ثبت جهانی، تأکید ویژهٔ سازمان جهانی گردشگری بر تسهیل دسترسی گردشگری این روستا برای افراد دارای معلولیت و ناتوان جسمی است و روستای جهانی آذربایجان‌شرقی باید در این زمینه نیز تغییراتی در خود ایجاد کند. «مهدی بهاروند»، رئیس گروه توسعهٔ محصولات گردشگری در وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در گفت‌وگو با «پیام ‌ما» دربارهٔ تمام برنامه‌ریزی‌هایی که قرار است کندوان را برای میزبانی و ارتباطات جهانی آماده کند، به نکات جالبی اشاره می‌کند که از جمله آنها محیا کردن این روستا برای میزبانی یک رویداد جهانی و پذیرایی از دیگر روستاهای عضو این شبکه است.
کندوان چه امکاناتی می‌خواهد؟
رئیس گروه توسعهٔ محصولات گردشگری در وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری با بیان اینکه جهانی شدن با ثبت ملی متفاوت است، می‌گوید: «زمانی که یک منطقه یا یک اثر ثبت جهانی‌ می‌شود، قطعاً خدماتی با استانداردهای جهانی هم نیاز دارد. در این شرایط باید به نیازهای گردشگران توجه کرد و براساس آن برنامه‌ریزی کرد.»‌

رئیس گروه توسعهٔ محصولات گردشگری در وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری: یکی از مواردی که ما به‌عنوان نیازمندی‌های این روستا در نظر گرفته‌ایم، آموزش جامعهٔ محلی است. البته این مسئله به‌معنای تغییر فرهنگ نیست، بلکه جامعهٔ محلی دربارهٔ نحوهٔ ارائهٔ خدمات گردشگری، پذیرایی و صنایع‌دستی آموزش‌ می‌بینند

این، اولین نکته‌ای است که بهاروند به آن اشاره می‌کند و در توضیح بیشتر می‌گوید: «یکی از موارد مورد نیاز برای مناطقی که تبدیل به برند جهانی و با افزایش ظرفیت ورود گردشگران خارجی مواجه می‌شوند، فراهم شدن امکان تبادل ارز برای گردشگران خارجی است. دربارهٔ کندوان هم این مسئله وجود دارد، تابلوهای دوزبانه و تابلوی معرفی مناطق گردشگری هم باید تقویت شوند و در بحث معرفی روستا در وب‌سایت خود کندوان هم باید با نگاه ویژهٔ تولید محتوا صورت بگیرد.»
او با بیان اینکه کندوان وارد شبکهٔ روستاهای جهانی شده است و اقدامات و تولید محتوا دربارهٔ آن باید متناسب با همین ظرفیت باشد، می‌افزاید: «روستاهای جهانی باید با هم در ارتباط باشند و تجربه‌هایشان را به اشتراک بگذارند. این روستا همچنین می‌تواند پایلوت برگزاری برخی‌ رویدادها به‌ویژه رویدادهای بین‌المللی هم باشد. از سوی دیگر حتی می‌توان نحوهٔ تعامل بین انسان و طبیعت در منطقهٔ کندوان را هم به‌عنوان یک پایلوت معرفی و برای برگزاری یک مراسم با حضور سایر روستاهای جهانی گردشگری میزبانی کرد. کشورهای دیگر می‌توانند با حضور در این منطقه از این ایده الگوبرداری کنند. جریان زندگی در کندوان یکی از فاکتورهای ثبت جهانی آن بود؛ چون بهره‌برداری همزمان از کران‌های این منطقه برای سکونت شده بود.‌»

انتخاب بهترین دهکدهٔ گردشگری نزدیک به دو سال است که توسط سازمان جهانی گردشگری (UNWTO) دنبال می‌شود و از جمله اهداف مهم آن تبدیل گردشگری به محرک توسعهٔ روستایی و رفاه روستاییان است. امسال از میان هشت روستای ایرانی معرفی‌شده به سازمان جهانی گردشگری یک قرعه به‌نام «کندوان» آذربایجان‌شرقی افتاد

بهاروند در پاسخ به این سؤال که آیا زیرساخت‌های موجود در روستا مناسب شرایط فعلی آن هست، بیان می‌کند: «زیرساخت‌های روستا مناسب است؛ اما یکی از مواردی که به‌عنوان یکی از شاخص‌های ‌مهم در روستاهای جهانی مد نظر قرار گرفته و خواستهٔ سازمان جهانی گردشگری هم هست، تسهیل دسترسی افراد دارای معلولیت و ناتوانی جسمی است. ساختار طبیعی و توپوگرافی کندوان هم خاص است و باید این امکان در روستا فراهم شود تا گردشگران با چنین ویژگی‌های جسمی هم بتوانند به این منطقه سفر کنند.»
این مسئول دربارهٔ اینکه ازاین‌پس وظیفهٔ بخش حاکمیت در قبال روستای جهانی کندوان چیست، عنوان می‌کند: «در این باره باید نظارت بیشتر شود. البته بخشی از این وظیفه برعهدهٔ وزارتخانه است که در حوزهٔ زیرساخت‌ها از جمله حفظ و نگهداری راه، جاده یا گازرسانی و… فعالیت کند. در بخشی دیگر هم باید دولت نظارت کند تا امکانات با مشارکت بخش خصوصی ایجاد شود.»
البته به گفتهٔ بهاروند، این مسئله نیازمند همکاری و تعامل بین بخش دولتی و خصوصی است: «در مجموع باید فهرستی از خدمات و امکانات و اقداماتی که ضرورت دارد تا انجام شود، تهیه کنیم تا هم موقعیت روستا حفظ شود و هم کیفیت خدمات بالاتر برود.»
حفظ جهانی بودن کندوان
جهانی شدن روستاها هنوز طرح جوانی است و به‌نظر نمی‌رسد که محقق نشدن برخی ضوابط و فاکتورهای مدنظر سازمان جهانی گردشگری، شانس جهانی بودن را از آنها بگیرد، اما به هر صورت رئیس گروه توسعهٔ محصولات گردشگری در وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری معتقد است باید خدمات کندوان برای گردشگری بین‌المللی توسعه پیدا کند.
بهاروند در توضیح بیشتر عنوان می‌کند: «اگر خدمات کاهش پیدا کند یا مشکلاتی در تولید محتوا وجود داشته باشد، قطعاً تأثیرگذار است. البته سازمان جهانی در حال حاضر به‌صورت مستقیم اعلام نکرده است که اگر روستایی برخی شاخص‌ها را از دست بدهد، از فهرست خارج می‌شود. این پروژه هم جوان است و آنها در حال جذب روستاهایی هستند که در آنها خلاقیت وجود داشته است، اما در آینده می‌تواند تغییراتی داشته باشد.»
آموزش متفاوت برای جامعهٔ محلی
کندوانی‌ها باید از این به‌بعد برای خودشان جایگاه متفاوتی را از نظر گردشگری در نظر بگیرند و رئیس گروه توسعهٔ محصولات گردشگری در وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری هم این نکته را تأیید می‌کند. او در پاسخ به این سؤال آیا قرار است از نظر آموزشی و فرهنگی تغییراتی در این منطقه ایجاد شود، بیان می‌کند: «یکی از مواردی که ما به‌عنوان نیازمندی‌های این روستا در نظر گرفته‌ایم، آموزش جامعهٔ محلی است. البته این مسئله به‌معنای تغییر فرهنگ نیست، بلکه جامعهٔ محلی دربارهٔ نحوهٔ ارائهٔ خدمات گردشگری، پذیرایی و صنایع‌دستی آموزش‌ می‌بینند.»
بهاروند دربارهٔ اینکه این طرح‌ها و آموزش‌ها از چه زمانی در کندوان آغاز خواهد شد، توضیح می‌دهد: «فهرست برنامه‌ها و خدمات مورد نیاز از سوی ما آماده شده است که در اختیار مسئولان استانی قرار می‌گیرد تا با نظارت انجام شود. البته پیش‌ازاین هم مشابه چنین خدماتی از سوی خود آذربایجان‌شرقی انجام شده است و آموزش هم داشته‌اند، اما اکنون نیاز داریم که برنامهٔ ویژه در این منطقه اجرا کنیم.»
برای سایر روستاها چه می‌کنند؟
کندوان تنها روستایی نبود که امسال در رویداد ثبت روستاهای جهانی شرکت کرد، هم‌زمان پروندهٔ ۷ روستای کندوان در آذربایجان‌شرقی، میمند در کرمان، بیشه در لرستان، قاسم‌آباد در گیلان، کندلوس در مازندران، سهیلی در هرمزگان، ابیانه در اصفهان و پالنگان در کردستان نیز به سازمان جهانی گردشگری ارسال شد. رئیس گروه توسعهٔ محصولات گردشگری در وزارت میراث‌فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری دربارهٔ اینکه آیا تجربهٔ کندوان دربارهٔ سایر روستاها هم در نظر گرفته می‌شود یا خیر، بیان می‌کند: «یکی از مهمترین مسائلی که در ثبت روستاهای جهانی در نظر گرفته می‌شود، خلاقیتی است که در آن منطقه به کار برده شده. خلاقیت کندوان، استفاده از کران‌ها برای اقامت و زندگی مردم روستا بوده است. از این کران‌ها در حوزهٔ گردشگری هم بهره‌برداری شده بود. خانه‌های کندویی‌شکل این روستا در تپه‌های مخروطی و هرمی‌شکل با ارتفاع بیش از ۴۰ متر ساخته شده است که درون هر مخروط خم بین دو تا چهار طبقه خانه ساخته شده و در اصطلاح محلی به این خانه‌ها کران گفته می‌شود. از سوی دیگر تأسیسات روستا هم براساس معماری منطقه صورت گرفته است. به‌جز این موارد شبکه و زنجیره‌ای از خدمات اقامتی، پذیرایی، رعایت مسائل زیست‌محیطی، ‌حفاظت از منابع و… هم در روستا به صورت هم‌زمان برقرار است.»
بهاروند تأکید می‌کند سایر روستاهای این فهرست نیز ظرفیت‌های ویژهٔ خود را دارند، اما این ظرفیت‌ها دلیل بر این نیست که شایستگی ثبت در شبکهٔ جهانی روستاها را داشته باشند: «به‌عنوان مثال گاهی ممکن است یک روستا جاذبه‌های قابل‌توجه و حتی در حوزهٔ میراث فرهنگی یک اثر ثبت جهانی داشته باشد، اما نواقص حوزهٔ گردشگری موجب می‌شود در فهرست روستاهای گردشگری ثبت نشود.»
این مسئول در پاسخ به این سؤال که آیا رفع این نواقص در برنامه‌های وزارتخانه قرار دارد، عنوان می‌کند: «بخشی از این برنامه توسط ما طراحی می‌شود، اما عمده آن باید از سوی استان‌ها صورت بگیرد. برای هشت روستایی که امسال معرفی شدند، از همان ابتدا کمیته‌های استانی تشکیل شد و دستگاه‌های اجرایی با هم همکاری کردند تا بخشی از خدمات مورد نیاز روستا تأمین شود. بخشی از مشکلات روستاها هم طی این مدت رفع شد. شاید اگر فرصتی در اختیار آنها قرار بگیرد که در یکسال آینده نواقص و کسورات را جبران کنند، می‌توان این امیدواری را داشت که سال آینده هم یک تا دو روستا به این شبکهٔ جهانی متصل شود.»
***
روستای کندوان در رقابت با بیش از ۲۰۰ روستا از کشورهای مختلف توانست در فهرست دهکده‌های جهانی سازمان جهانی گردشگری جای بگیرد؛ فرصتی که در اختیار سایر روستاهای کشور قرار نگرفت و حالا باید نگاه ویژه‌ای برای توسعهٔ گردشگری در این منطقه داشت. این روستا در مسیر هدفگذاری سازمان جهانی قرار گرفته یعنی توسعهٔ روستایی و رفاه روستاییان که تحقق آن می‌تواند علاوه‌بر تحول اقتصادی و فرهنگی در منطقه به تجربه‌ای قابل‌تکرار برای دیگر روستاهای گردشگری کشور شود. این در‌حالی‌است که اهمیت گردشگری روستایی در بسیاری از کشورها هر روز در حال افزایش است و روستاهای ایران هم از این قاعده مستثنی نیستند. به‌ویژه آنکه مشکلات محیط زیستی منجر به کاهش منابع آبی و رکود بخش کشاورزی در چند دههٔ اخیر شده و راهکار حفظ حیات در مناطق روستایی بهره‌برداری از همین صنعت گردشگری است.