نهنگی که در کیش به گل نشست، بدون انجام آزمایش دفن شد

تدفین نهنگ در حضور تماشاچیان

عضو موسسه طرح سرزمین در گفت‌وگو با «پیام ما»: در شلوغی ساحل و با وجود بوی نامطبوع لاشه، امکان آزمایش نبود. تجهیزات کافی نداشتیم و بیل مکانیکی در زمان حمل لاشه، فک نهنگ را شکست.

مهتاب جودکی |  ساحل سیمرغ بوی لاشه مرده می‌داد. صبح شنبه نهنگ بزرگی به گل نشسته بود و حاضران در آن ساحل جزیره کیش دورش جمع شدند و با لاشه عکس یادگاری گرفتند. آن روز ساحل چنان شلوغ بود که اعضای گروه نجات پستانداران دریایی به سختی توانستند راه را باز کنند و به لاشه برسند. امواج خلیج نهنگ را که ساعت‌ها و شاید روزها پیش مرده بود به ساحل کشانده بودند. گردشگران تا آن روز چنین جانور عظیمی را از نزدیک ندیده بودند. آخرین بار 16 سال پیش نهنگی در کیش به گل نشست و جز این تک‌جمله هیچ اطلاعاتی درباره آن ثبت نشد. اما در این سال‌ها در خط ساحلی جنوب، نهنگ‌های زیادی به گل نشسته‌اند و نهنگی که صبح شنبه در کیش پیدا شد از گونه «براید» بود، 14 و نیم متر طول داشت و وزنش به 5 تن می‌رسید.

فک نهنگ مرده شکست

نهنگ پیدا شده در ساحل سیمرغ کیش را بدون انجام آزمایش دفن کردند. این‌طور که مریم محمدی، رییس اداره محیط زیست کیش گفته چون حدود پنج روز از مرگ این نهنگ می‌گذشت، لاشه دچار فساد شده و هیچ ضایعه‌ای نداشت، نمونه‌برداری ممکن نشد و علت دقیق مرگ هم معلوم نشد.

آن روز اعضای پروژه حفاظت از پستانداران دریایی هم در ساحل حاضر شدند؛ گروهی که مردم محلی در صورت مشاهده پستانداران زنده یا مرده با آنها تماس می‌گیرند. نازنین محسنیان، یکی از آنهاست. کارشناس ارشد اکولوژی دریا که از سال 89 در موضوع حفاظت از پستانداران دریایی فعالیت کرده و پایان‌نامه‌اش درباره دلفین‌های به گل نشسته در خلیج فارس بوده است. او می‌گوید: « وقتی نهنگی به گل می‌نشیند، ایده آل این است که با بهترین امکانات کار پیش برود و آزمایش‌های لازم درباره علت مرگ انجام شود اما آن روز این‌طور نشد چون به گل نشستن این نهنگ در منطقه‌ای توریستی اتفاق افتاد.»

او در گفت‌وگو با «پیام ما» حادثه را روایت می‌کند: «وقتی به ساحل رسیدیم آدم‌های زیادی برای عکس گرفتن دور لاشه جمع شدند. هیچکس فاصله را رعایت نمی‌کرد. هر چه نیروی انتظامی تلاش کرد جمعیت را عقب بکشد، موفق نشد. ما کار اندازه‌گیری لاشه را در این شرایط انجام دادیم.» بعد از این عمران آب خدمات منطقه آزاد با جرثقیل و بیل مکانیکی سر رسید و تلاش می‌کرد نهنگ را بالا بکشد. «در آن شلوغی نمی‌توانستند نهنگ را جا به جا کنند و قایق هم برای جابه‌جایی نداشتند. به علاوه ماسه آنجا نرم بود و جرثقیل قدرت مانوری نداشت و مجبور شدند همان‌جا خاکش کنند. وقتی جرثقیل در حال دفن بود، جمعیت آدم‌ها باز جلوتر می‌آمدند. حواسشان نبود که به دلیل سنگینی و بزرگی نهنگ ممکن است که هر لحظه جرثقیل برگردد. همه اینها روند کار را مختل کرد.» در این شرایط تلاش گروه این بود که تصاویر نهنگ، باله‌ها و فک و دندان‌هایش را برای شناسایی گونه ثبت کنند. « از طرفی نهنگ زمان زیادی روی آب بود و نمی‌دانیم چه ساعتی، به چه دلیلی و کجا تلف شده است. دریا قبل از آن مواج بود و جریان امواج خلیج آن را به ساحل سیمرغ آورده بود. گذر زمان باعث شده بود لاشه باد کند. حجم زیادی از باد در بدن نهنگ مرده بود و ممکن بود با کوچکترین آسیب این هوا با شدت خارج شود. اما گوش تماشاچیان بدهکار نبود. با همه سختی‌ها توانستیم با ایجاد شکاف‌هایی روی بدنش بخشی از باد رو خارج کنیم. اما جرثقیل خیلی نتوانست کمک کند و بیل مکانیکی هم که برای کمک آوردند، فک نهنگ را شکست.» با همه این سختی‌ها نهنگ را دفن کردند تا چند سال بعد از تجربه، از اسکلتش در موزه استفاده شود.

وقتی نهنگی می‌میرد

گروه حاضر که لاشه نهنگ مرده را بررسی می‌کرد، شاید تنها گروه فعال در حفاظت از پستانداران دریایی است. آن‌ها بر حفاظت و آموزش تمرکز دارند و سال 89 شبکه ملی امداد و نجات پستانداران دریایی را به راه انداختند و در سواحل جنوبی آموزش دادند چرا که نهنگ‌ها به دلایل مختلف، گرفتار ساحل می‌شوند. مثلا یکم شهریور امسال، لاشه یک قطعه نهنگ هفت متری در سواحل شهرستان سیریک در روستای بریزگ بخش گونمردی دیده شد و علت مرگش معلوم نشد. یا ششم آبان 91 که یک نهنگ اسپرم در تور صیادی در منطقه جاسک کهنه گرفتار شد و غواصان نیروی دریایی ارتش و نیروهای اداره محیط زیست جاسک به کمک آمدند و نهنگ گرفتار را رها کردند و یک روز بعد این نهنگ 16 متری در آبهای ساحلی به گل نشست، تلف شد. یک سال بعد در 16 آبان 93 لاشه متلاشی‌شده یک نهنگ در جاسک به گل نشسته است. یا 13 مرداد 97 لاشه یک نهنگ بزرگ جثه به طول 14 متر در ساحل پارک ملی دیر- نخیلو استان بوشهر به گل نشست. 

سازمان محیط زیست پیگیر نیست

محسنیان ادامه می‌دهد: «در سازمان محیط‌زیست چندان علاقه‌مند به کمک به این مسئله نیستند. شبکه به گل نشستن، پروژه مشترکی با سازمان محیط زیست بود و آن زمان معاونت دریایی علاقه‌مند به این موضوع بود. قصدشان این بود که حداقل امکانات ممکن پایگاه‌هایی در نقاط مختلفی از خط ساحلی جنوب به راه بیندازند تا رفته‌رفته مجهزتر شود.  اما بعدها جلوی خیلی از کارهایی که می‌شد انجام شود، گرفته شد.»

او می‌گوید: «اگر این اتفاق می‌افتاد ویک سری امکانات ساده جور می‌شد؛ تسمه‌هایی برای حمل کردن دلفین، بلند کردن نهنگ، برانکاردهای مخصوص بلندکردن دلفین. یادم است آن سال تعداد زیادی دسته‌های تیغ جراحی خریدیم تا وقتی که برای آموزش به شهرستان‌های مختلفی می‌رویم، به محیط‌زیست تحویل دهیم.»

به گفته او وقتی گونه‌ای به گل می‌نشیند که ظاهرش سالم است و آثاری از ادوات صیادی و برخورد با شناور ندارد، باید عوامل دیگری بررسی شود؛ مثل بیماری و آلودگی. «اگر آن روز ساحل خلوت بود و امکان این را می‌داد که با خیال راحت محتویات معده را بررسی می‌کردیم شاید دلیل مرگ معلوم می‌شد اما آ‌ن‌قدر جمعیت زیاد بود که ترجیح دادند که زودتر دفن شود و مردم متفرق شود.»

مرگ نهنگ‌ها به دلیل برخورد با شناور

حبیب مسیحی تازیانی، مدیرکل حفاظت محیط زیست استان هرمزگان به «پیام ما» می‌گوید عامل اصلی مرگ نهنگ‌ها آسیب دیدگی در اثر برخورد با شناورهای خلیج فارس است: «ما نهنگ‌های به گل نشسته نداریم. نهنگی نداریم که سالم بیاید و در اثر جزر و مد یا شرایط خاص به گل بنشیند. بیشتر نهنگ‌هایی که به ساحل آمدند، به نحوی آسیب دیدند و در اثر  برخورد با شناورهای خلیج فارس و دریای عمان این اتفاق افتاده است.»

به گفته او این موارد انگشت‌شمار است و سازمان برنامه خاصی برای مقابله با این موضوع ندارد.

«بعد از کشف نهنگ‌های مرده در ساحل، اولین کار بازرسی فیزیکی است. بعد آزمایش‌هایی برای بررسی سایر علائم از جمله تاثیر آلودگی در کشته‌شدن نهنگ‌ها صورت می‌گیرد.»

در این چند ساله آسیب فیزیکی در اثر برخورد پروانه کشتی، عامل مرگ نهنگ‌ها بوده است: «تا الان موردی نداشتیم که نهنگی در اثر مشکلات بیماری و یا تحریکات به ساحل بیاید ویا به گل بنشیند»

برنامه‌های سازمان برای جلوگیری از این اقدام هم در حد بروشور و کلاس‌های آموزشی مجازی بوده است: «ما امسال یک آموزش را به صورت کلی و مجازی دادیم و از اعضای تعاونی‌ها دعوت کردیم که این آموزش‌ها را انتقال دهند. بروشورهای آموزشی را با کمک شیلات بین لنج‌ها هم توزیع کردیم تا بدانند در زمان صید چه مهارت‌هایی را لحاظ کنند.»