ذخایر نفت و گاز ایران تقریباً ۱۰ درصد از کل ذخایر نفت جهان، یعنی نزدیک به ۱۳۷ میلیارد بشکه، و ۱۵ درصد از کل ذخایر گاز جهان یعنی حدود ۴۱ تریلیون متر‌مکعب را تشکیل می‌دهند. طی ۶۰ سال گذشته ایران به‌طور متوسط روزانه پنج میلیون بشکه نفت تولید کرده است. تولید هیدروکربن از مخازن زیرزمینی، نگرانی‌های محیط زیستی ایجاد کرده است. چنین مسائلی شامل فعالیت‌های مکرر لرزه‌ای، فرونشست زمین و نشت نفت بر فراز خلیج فارس مجاور است.

 

آلودگی ناشی از صنعت نفت یا گاز نمادی از آلودگی نشت نفت است. تقریباً ۴۵ درصد از نشت نفت اقیانوس‌های جهانی به منابع انسانی نسبت داده می‌شود. درحالی‌که میانگین سهم حمل‌و‌نقل تقریباً فقط پنج درصد است.  

از نمونه‌های رویدادهای فاجعه‌بار نشت نفت آلودگی در سواحل کویت در جنگ خلیج فارس در سال ۱۹۹۱ است. شعله‌ور شدن گاز و انتشار گازهای گلخانه‌ای به اتمسفر، نمونه‌های دیگری از چنین اثرهای محیط زیستی هستد. 

 

با استفاده از تکنیک‌های مدرن ذخیره‌سازی کربن می‌توان از انتشار چنین آلاینده‌هایی در جو جلوگیری کرد. شعله‌ور کردن گازهای قابل‌احتراق منبع اصلی اتلاف انرژی در اکتشافات نفت و گاز، پالایشگاه‌ها و صنایع پتروشیمی است. شعله‌ور شدن به انتشار مقادیر زیادی از آلاینده‌های محیط زیستی مانند CO2، هیدروکربن‌ها و همچنین سایر اثرات نامطلوب انسانی و محیطی می‌انجامد.

 

ایران با داشتن ۱۷.۴۰ میلیارد مترمکعب گازهای مشعل سالانه، رتبهٔ سوم را در میان کشورهای برتر گازسوز در سال ۲۰۲۱ به خود اختصاص داد. شعله‌ور شدن این میزان گاز نشان‌دهندهٔ زیان اقتصادی قابل‌توجه و همچنین انتشار حجم زیادی از گازهای گلخانه‌ای است. آلودگی هوای ناشی از شعله‌ور شدن یک مشکل طولانی‌مدت در مناطق نفت‌خیز ایران است و آثار فلزات سنگین در اکوسیستم‌های زاگرس در خاک و برگ درختان یافت شده است.

 

امیدهای جدیدی برای سرمایه‌گذاری به‌ویژه از سوی بخش خصوصی وجود دارد. نزدیکی مجتمع‌های بزرگ پتروشیمی ایران به سایت‌های اصلی مشعل گازی و امکان‌سنجی استفاده از آنها به‌عنوان خوراک نشانهٔ مثبتی است. علاوه‌بر استفاده از خوراک گاز همراه، تولید برق از گازهای مشعل برای مقادیر کمتر فلرینگ قابل سرمایه‌گذاری است.

 

 در سال‌های اخیر ردپای محیط زیستی ناشی از بهره‌برداری نفت یا گاز در استان خوزستان در سال‌های ۱۳۸۵ تا ۱۳۸۷ از سوی «محمدرضا جلالی» در پژوهشی بررسی شد. این پژوهش نشان داد بهره‌برداری نفت یا گاز، رژیم زمین‌ساختی اولیهٔ زمین منطقه را فعال کرده و درنتیجه منجر به وقوع زلزله‌های کم‌ژرفای مکرر شده است. 

 

علاوه‌براین، چنین عملیاتی باعث فرونشست زمین (۱۰ تا ۱۵سانتی‌متر در سال) در نواحی ساحلی و مناطق دائمی نشت نفت در بخش‌های شمالی و غربی خلیج فارس شده است. زمین‌لرزه‌های کوچک ثبت‌شده در زاگرس چین‌خورده از ابتدای دههٔ ۷۰ میلادی بررسی شده‌اند و اکثر آنها در نزدیکی میدان‌های تولید نفت و گاز هستند. ازآنجاکه اکتشاف و تولید نفت و گاز بر تنش زمین‌ساختی اثر می‌گذارد، افزودن تغییرهای کوچک به رژیم تنش محلی می‌تواند گسل‌های موجود یا درزه‌ها و ترک‌های طبیعی زیرزمینی را فعال کند. 

همچنین برآوردها نشان می‌دهد میادین نفت و گاز با فرونشست حدود پنج سانتی‌متری مواجهند و ساحل از تولید نفت و گاز بین ۱۰ تا ۲۵ سانتی‌متر فرونشست داشته است. 

 

در طی یک قرن گذشته، عمده‌ٔ مخازن متعارف جنوب ایران توسط شرکت ملی نفت ایران استخراج شده‌اند. از جمله دو مخزن پربازدهٔ «آسماری» و «بنگستان» که به‌ترتیب ۴۳ و ۲۵ درصد از کل تولید نفت  را شامل می‌شوند. 

مخزن سازند آسماری، اولین و پربارترین مخزن است. این سازند در استان خوزستان با ضخامت‌های مختلف ۳۲۰ تا ۴۸۸ متر است که مخازن مؤثری را در بر می‌گیرد. سن تشکیل آن به دورهٔ الیگوسن-میوسن می‌رسد. سنگ‌های کلاهک سازند آسماری، تبخیرهای مربوط به سازند نمکی گچساران هستند. علاوه‌براین، تخلخل اولیهٔ مخزن معمولاً کمتر از پنج درصد است. درحالی‌که تخلخل ثانویه درنتیجهٔ شکستگی به ۲۵درصد می‌رسد.

 

دومین سازند مهم نفتی در ایران، بنگستان است که از دو سازند شامل سروک قدیمی و سازند ایلام و از سنگ آهک دریایی عظیم و کم‌ژرفا تشکیل شده است. محدودهٔ ضخامت ناخالص و خالص این دو مخزن به‌ترتیب در حدود ۲۲۰ تا ۹۸۰ متر محاسبه شده است. دامنهٔ تخلخل رایج آن نیز تقریباً ۴ تا ۱۵ درصد است. سازند سروک از سنگ آهک و سنگ چرت تشکیل شده و تخلخل در محدودهٔ ۷ تا ۱۴ درصد است. سازند ایلام از سنگ آهک ماسهٔ سنگی و شیل با دامنهٔ تخلخل ۹ تا ۲۰ درصد تشکیل‌ شده است.

 

در مراحل حفاری نفت و گاز، تنش اولیه در زمین تغییر می‌کند که منجر به  فعال‌سازی گسل‌ها و رخ دادن زمین‌لرزه‌های کوچک می‌شود. همچنین، نشست سطح زمین ناشی از فعالیت‌های انسانی مانند استخراج معدن و خروج هیدروکربن‌ها رخ می‌دهد.

اثرهای فرونشست زمین را می‌توان به چهار دستهٔ اصلی تقسیم کرد. دستهٔ اول، آسیب زیرساخت‌ها مانند ساختمان‌ها، خطوط لوله و سدها، دستهٔ دوم، آسیب‌های پایه و خدمات مانند جاده‌ها و راه‌آهن، دستهٔ سوم، قرار گرفتن در معرض سیل در طول فصول بارانی و دستهٔ چهارم، آلودگی آب‌های زیرزمینی به‌دلیل نفوذ مواد شیمیایی. 

 

بیشتر فرونشست‌های زمین در محدودهٔ میدان‌های نفتی مربوط به استخراج سیالات زیرزمینی است. به‌طور مثال برداشت آب کم‌عمق و شیرین در مکزیک منجر به فرونشست ۷۶۲ سانتی‌متری در «سن خواکین» و ۳۹۶ سانتی‌متری در کالیفرنیا، درهٔ سانتاکلارا شده است. آسیب زیرساختی در خود میدان نفتی، از جمله شکست میله چاه، را نیز می‌توان به فرونشست، نسبت داد. بهره‌برداری از ذخایر عظیم نفت و گاز در استان خوزستان اثرات محیط زیستی متعددی بر اکوسیستم منطقه دارد و این مسائل باید توسط شرکت‌های نفتی مورد توجه روزافزون قرار گیرد.