وزیر نفت در حالی که برای حل مشکل قطع گاز در خراسان رضوی به مشهد سفر کرده گفته «با تعطیلی پایتخت نزدیک به ۲ و نیم میلیون متر مکعب کاهش مصرف داشتیم». «تعطیلی پایتخت» راهکار وزیر دولت سیزدهم برای مدیریت هجوم موج سرما به ایران بوده است. پیشتر پایداری طولانی‌مدت آلودگی هوا نیز با نسخه «تعطیلی» توسط دولت و مدیران اجرایی به شکلی پشت سر گذاشته شد. «جواد اوجی» سه روز پیشتر در حیاط ساختمان هیئت دولت در جمع خبرنگاران گفت: «به خدا من دمای خانه خودم را ۲۱ تا ۲۲ درجه بیشتر نمی‌کنم، وارد منزل که می‌شوم سریع لباس گرم می‌پوشم به بچه‌ها هم می‌گویم نمی‌گذاریم ذره‌ای اسراف شود.» تهران و ایران در حالی یک روز برفی و سرمای شدید را پشت سرگذاشته‌اند که در تابستان نیز یکی از دوره‌های سیل‌خیز این اقلیم را از سر گذراندند. اتفاقاتی از این دست در طبیعت که به وقایع حدی موسوم است را ناشی از تغییر اقلیم توصیف می‌کنند. موضوعی که هنوز دولتمردان و برنامه‌ریزان ایرانی کمتر به آن باور دارند. مسئولان ایرانی عموما دست به دامان راهکارهای مهندسی هستند و کمتر از اقتصاد و علوم‌اجتماعی بهره‌برداری می‌کنند و همین باعث شده راهکارهای عمیق و موثر برای درمان مشکلات نداشته باشند و صرفا برای هر دردی مسکن تجویز کنند.

سریال «روزی روزگاری» که در دهه هفتاد پخش می‌شد را به خاطر دارید؟ «مراد بیگ» و «حسام بیگ» دو شخصیت اصلی داستان آن سریال بودند. در آن سریال «حسام ‌بیگ» تکیه‌کلام یا دیالوگی پرتکرار داشت که می‌گفت: «التماس نکن … ». این تکه از سریال «روزی روزگاری» را لحظه‌ای در ذهنتان نگاه دارید. ضرب‌المثلی دیگر هم داریم که در آن از واژه «التماس» بهره برده شده است؛ «زورت را به التماس نده» که بیشتر به این معنا دلالت دارد که کاری نکنیم که دست پرمان را از دست بدهیم و به چه‌کنیم چه کنیم بیفتیم. این وصف ساده و خودمانی را با روزهای سرد زمستان اخیر و غلبه سرما بر ایران کنار هم بگذارید. بعد اندکی از حافظه‌تان کمک بگیرید؛ دیالوگ پرتکرار سخنگوهای بخش‌های مصرفی انرژی را به خاطر بیاورید. مثلا دیالوگ‌های «مصطفی رجبی‌ مشهدی» سخنگوی صنعت برق و «فیروز قاسم‌زاده» سخنگوی صنعت آب در تابستان‌ها و حتی در همین پاییز گذشته؛ «اگر مردم در کل کشور به اندازه ۱۰ درصد در مصرف صرفه‌جویی کنند می‌توانیم از دوره اوج مصرف به خوبی عبور کنیم». در زمستان هم سخنان سخنگوی شرکت ملی گاز را از ذهن بگذرانید؛ «عباس اعظمی سخنگوی شرکت ملی گاز با تاکید بر اینکه همچنان لازم است مردم کمک کرده و صرفه جویی داشته باشند، گفت: اگر مردم در کل کشور ۱۰ درصد صرفه‌جویی داشته باشند، ما به خوبی از این شرایط عبور می‌کنیم و شبکه در سرشاخه‌ها پایدار خواهد شد.»
بگذارید کمی به عقب‌تر برگردیم. خیلی هم نه. همین ماه‌های قبل. در ماه آذر روزنامه «پیام‌ما» دست‌کم دو تیتر اصلی روزنامه را یعنی «کشتی انرژی سکاندار ندارد» در ۲۳ آذر ۱۴۰۱ و «انتظار برای روزهای سخت کمبود گاز» در ۱۳ آذر ۱۴۰۱، به بررسی وضعیت منابع گاز و موقعیت ایران اختصاص داد؛ یعنی بیش از یک ماه زودتر. همچنین در ۱۷ آذر۱۴۰۱ با تیتر «دست به دامان زنان برای اصلاح الگوی مصرف گاز» به نقد این موضوع پرداخته شد که برای ایجاد فرهنگ و یک رفتار درست نمی‌توان یکماه مانده به شروع سرما از زنان به عنوان تربیت‌کنندگان فرزندان بخواهیم صرفه‌جویی و بهینه‌سازی مصرف انرژی را در دستور کار قرار دهند.
در همان روزهای پاییز بارها موضوع مازوت‌سوزی و آلودگی هوا مطرح شد و نسبت به نبود گاز برای نیروگاه‌ها و صنایع هم هشدار داده شد. تنها اقدام دولت تصمیم‌گیری برای اعطای تخفیف سه ‌درصدی به خوش‌مصرف‌ها و تهدید قطع گاز بدمصرف‌ها و ایجاد محدودیت‌ برای صنایع بود. سرانجام زمستان فرا رسید و بسیار فراتر از انتظار ظاهر شد. باز هم با وجود پیش‌بینی ورود جبهه‌های سرما، قطع گاز از سوی کشورهایی که ما با آنها سوآپ گازی داشتیم تکرار شد. سال‌ها پیش نیز استان‌های شمالی قطع گاز وارداتی را تجربه کرده بودند. این بار دولت باز هم دست به دامن نسخه تکراری تعطیلی شد تا بتواند شرایط را از سر بگذراند و هنوز مشخص نیست پایداری این جبهه سرما با تعطیل کردن پایتخت و ادارات یا مدارس و دانشگاه‌ها به کجا برسد.

مسئولان فقط به این موضوع تاکید دارند که دمای خانه خود را روی درجه مطلوب تنظیم کنید. اما به این توجه ندارند که اگر خانه‌ای بر اساس استاندارد ساخته نشده باشد و پنجره‌هایش دوجداره نباشد یا مصالح به کار رفته در آن مناسب نباشد این دستورالعمل هم پایدار نیست

باز هم همان دیالوگ‌های تکراری از مسئولان مختلف در زمان اوج مصرف تکرار شد. برای نمونه همین دیروز «مصطفی رجبی مشهدی» سخنگوی صنعت برق کشور گفت: «تولید برق ایران وابسته به منبع گاز است. با توجه به برودت هوا و افزایش مصرف گاز و برق، از هموطنان عزیر درخواست می‌کنیم با رعایت چند نکته ساده و کاربردی از جمله تنظیم دمای وسایل گرمایشی منزل بین ۱۸ تا ۲۱ درجه سانتی‌گراد، عایق‌بندی در و پنجره‌های منازل خود و پوشیدن لباس گرم در منزل انرژی کمتری مصرف کرده و به تأمین برق و گاز پایدار کمک کنند.»
همه ما خوب می‌دانیم موضوعی نظیر عایق‌بندی در و پنجره‌ها مستلزم صرف هزینه است و از سوی دیگر لحاظ کردن چنین موضوعی از الزامات ساخت و ساز استاندارد در حین ساخت است و بعد از اتمام ساخت کمتر کسی به سراغ اقدامات بهینه‌سازی ساختمان برای بهبود مصرف انرژی می‌رود آن هم در شرایطی که وضعیت اقتصادی مردم اصلا مناسب نیست. از طرف دیگر روزنامه «پیام ما» در یکی از گزارش‌های خود به موضوع فعال بودن بخاری‌های غیراستاندارد اشاره کرد. اما حتی حرکتی ضرب‌العجل از دولتی که علاقه‌مند به اجرای طرح‌های جهادی نظیر «جهاد آبرسانی» و مشابه آن است برای بهسازی یا تبدیل بخاری‌ها هم انجام نشد تا دست‌کم از این طریق نیز از فعالیت دست‌کم ۲۵ میلیون دستگاه بخاری غیراستاندارد کاسته شود.
مسئولانی که فقط مسکن تجویز می‌کنند
مصداق آن ضرب‌المثل که می‌گوید «زورت را به التماس نده» نیز حکایت ما و سوآپ گاز به‌ویژه در فصل زمستان است. حال موضوع بحرانی شدن وضعیت گاز در کشور به‌ویژه در ۵ استان شمال و شمال‌شرقی به ترکمنستان و قطع گاز نسبت داده می‌شود. این موضوع برای نخستین بار روی نداده و عموما ایران با این معضل مواجه بوده است. با این حال ایلنا در خبری نوشته محمدرضا جولایی با اشاره به دمای زیر یک درجه در بسیاری از شهرهای کشور و کم‌سابقه بودن پایداری چنین سرمایی، گفت: «با افزایش مصرف گاز در بخش خانگی و تجاری، همچنین قطع گاز وارداتی از ترکمنستان به دلیل سرمای زیاد در این کشور، شاهد افت فشار گاز در شمال و شمال شرق کشور هستیم. در تأمین گاز استان‌های خراسان شمالی، رضوی و جنوبی و گلستان و مازندران دچار مشکل جدی بودیم و این روند امشب هم تداوم دارد.»
در همین حال عباس اعظمی سخنگوی شرکت ملی گاز نیز گفته است: «قطع گاز ترکمنستان مشکل بزرگی ایجاد کرد. با این شرایط باید منتظر اتفاقات سخت‌تری بودیم اما به خوبی مدیریت شد و قطعی گاز نداشتیم، در سرشاخه‌های تغذیه برخی شهرها و روستاها افت فشار شکل گرفت که باعث برخی قطعی جزئی در برخی شهرها از جمله تربت جام شد و اکنون به طور کامل رفع شده است. اکنون فشار گاز را افزایش دادیم و شرایط مدیریت و پایدار شده است.»
سخنگوی شرکت ملی گاز آخرین رقم مصرف گاز را ۶۶۳ میلیون متر مکعب عنوان کرد و گفت: میزان مصرف گاز در تهران ۱۲۶ میلیون متر مکعب و مشابه روز قبل است. وضعیت گاز خراسان رضوی، خراسان جنوبی، خراسان شمالی، گلستان و شرق مازندران اضطراری و در شرایط هشدار و قطع گاز است.
او با تاکید بر اینکه همچنان لازم است مردم کمک کرده و صرفه‌جویی داشته باشند، گفت: «اگر مردم در کل کشور ۱۰ درصد صرفه‌جویی داشته باشند، ما به‌خوبی از این شرایط عبور می‌کنیم و شبکه در سرشاخه‌ها پایدار خواهد شد.»
اعظمی گفت: «علی‌رغم اقداماتی که انجام شد و واقعا موج بزرگ تاثیر بحران قطع گاز ترکمنستان عبور کردیم همچنان در مرز هشدار قرار داریم و هر چه به شب می‌رسیم، سرما تشدید و مصرف بالاتر رفته و به پیک نزدیک می شویم.»
او همچنین توضیح داد : «همچنان در مرز هشدار قرار داریم و حتی یک درجه کاهش دمای وسایل گرمایشی به تامین گاز مناطق شمال شرق کمک می کند.»
پویش‌های مقطعی
مسئولان به‌ویژه در بخش‌های مصرفی تصوری دارند که با عملیاتی کردن یک پویش می‌توان به بهبود اوضاع و مدیریت بحران برسند. هشتگ زدن شاید در یک مقطع موضوعی را در شبکه‌های اجتماعی داغ کند اما به سختی ممکن است به تغییر رفتار در همان موقعیت منجر شود. در مورد مصرف آب و مصرف برق دقیقا طرح‌هایی مشابه در زمان اوج مصرف به کار گرفته می‌شود. استفاده از پویش‌ها معمولا پس از برگزاری دوره‌های مختلف می‌تواند تسهیل‌کننده باشد مانند اینکه شاهد بودیم پویش سه‌شنبه‌های بدون خودرو در تهران در دوره‌ای منظم به اجرا درآمد اما از آنجا که وضعیت حمل‌و‌نقل عمومی بهبودی به خود ندید و هزینه استفاده از وسایل جایگزین گران‌تر و سخت‌تر بود همچنان مردم به استفاده از خودرو مشغولند. حال در چنین روزهای سردی و آن در فضای اجتماعی متاثر از سه-چهار ماه اخیر عباس اعظمی سخنگوی شرکت ملی گاز بر لزوم پیوستن مردم به پویش هر خانه یک اتاق گرم در هوای سرد تاکید کرده است.
همه کارها را می‌کنند به جز کار اصلی
ایران و برنامه‌ریزان و سیاستمدارانش همه برنامه‌ای را به اجرا درمی‌آورند به جز آن برنامه موثر و اصلی. موضوع اصلی این است که مهمترین و موثرترین اهرم در بهینه‌سازی مصرف انرژی اقتصاد است. تا زمانی که بهای حامل‌های انرژی در ایران ناچیز است مردم در مصرف آن و مولفه‌های موثر بر آن حساسیت به خرج نمی‌دهند. در حال حاضر ایرانیان همچنان خودروهایی می‌خرند که با وجود قیمت‌های عجیب ولی بالای ۸ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر مصرف می‌کنند ولی در دنیا خودروها مصرفشان به نصف این میزان با امکانات بیشتر رسیده است. در مورد آب و برق یا گاز هم اوضاع بر همین منوال است. مسئولان ایران فقط به این موضوع تاکید دارند که دمای خانه خود را روی درجه مطلوب تنظیم کنید. اما به این توجه ندارند که اگر خانه‌ای بر اساس استاندارد ساخته نشده باشد و پنجره‌هایش دوجداره نباشد یا مصالح به کار رفته در آن مناسب نباشد این دستورالعمل هم پایدار نیست. از سوی دیگر مردم در شرایط اقتصادی‌ای به سر می‌برد که قدرت خریدشان از تامین همه کالاها کمتر شده است. در چنین شرایطی همین انرژی است که به لطف یارانه قابل مصرف است. پرسش این است که مسئولان چرا تصور می‌کنند مردم باید به توصیه‌شان مبنی بر صرفه‌جویی در مصرف انرژی همت گمارند؟
در همین زمستان سختی که قرار بود برای سایر کشورها به‌ویژه اروپاییان حادث شود بهای مصرف انرژی چقدر است؟ آیا به اندازه ایران است؟ باز هم در مطالبی که پیشتر در روزنامه «پیام ما» منتشر شده نوشتیم که بهای هر متر مکعب گاز در ترکیه بسته به شیوه گازرسانی و لوله‌کشی و تامین آن بین ۳ تا ۵ لیر است. در حالی که بهای هر متر مکعب گاز در ایران برای مشترکان خانگی ۱۵۰ تا ۲۰۰ تومان است. به این معنا که اگر هر لیر ترکیه را ۲هزار تومان حساب کنیم بهای هر متر مکعب گاز ۶ تا ۱۰هزار تومان می‌شود و ما در ایران برای هر مترمکعب گاز ۲۰۰ تک‌تومانی می‌پردازیم. حال اگر قرار بود مردم برای هر متر مکعب ۶هزار تومان بپردازند قطعا بیشتر به بهینه‌سازی خانه و عایق‌سازی پنجره‌ها و توصیه‌هایی از این دست روی می‌آوردند.