اوایل فروردین امسال بود که وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی از اختصاص وام مرمت و مقاوم‌سازی در بافت‌های تاریخی برای اولین‌بار در کشور خبر داد؛ از 200 تا 360 میلیون تومان برای ابنیۀ تاریخی و واحدهای مسکونی واقع در بافت‌های تاریخی شهری و روستایی. این تسهیلات به تمامی پلاک‌های موجود در 91 بافت تاریخی شهری و چند هزار هکتار بافت تاریخی روستایی تعلق می‌گیرد و برای اولین‌بار سند ابنیه‌های تاریخی و خانه‌های واقع‌ در این بافت‌ها مورد تأیید بانک قرار می‌گیرد. سه هدف اصلی ارائۀ این تسهیلات، تسریع در نوسازی بافت‌های تاریخی، توانمندسازی مالکان و تغییر نگرش از نوسازی به مرمت است، اما کارشناسان به این طرح نقدهایی دارند. از جمله این پرسش مطرح است که آیا اجرای چنین طرحی می‌تواند جریان زندگی در بافت‌های تاریخی کشور را حفظ کند؟

قائم‌مقام وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و معاون میراث‌فرهنگی اوایل امسال از وجود حدود ۳۳ هزار هکتار بافت‌ تاریخی در پهنۀ شهری کشور خبر داد. «علی دارابی» گفته بود برای نخستین‌بار با توافق حاصل‌شده بین وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و وزارت راه‌وشهرسازی، وام مرمت و مقاوم‌سازی بناهای واقع در بافت‌های تاریخی پرداخت می‌شود.
به گفته او این وام در راستای سیاست بازآفرینی شهری و قانون جهش مسکن با ضریب ۸۰ درصد به بناهای واقع در محدودۀ بافت‌های تاریخی با هدف مرمت و مقاوم‌سازی اختصاص دارد و در دورۀ مرمت، تسهیلات بانکی اسکان موقت نیز به ساکنان این بناها تعلق می‌گیرد.
پس از آن اوایل تیر بود که «محمد آئینی» معاون وزیر راه‌وشهرسازی از تصویب و ابلاغ این وام تا سقف 360 میلیون تومان خبر داد و اعلام کرد «تسهیلات خاص مرمت و مقاوم‌سازی واحدهای مسکونی و ابنیۀ واقع در بافت‌های تاریخی در شورای پول و اعتبار به تصویب رسیده و برای نخستین‌بار سرفصل جدیدی در سیستم بانکی کشور برای پرداخت تسهیلات در بافت تاریخی ایجاد شده است.»‌
براساس این مصوبه مبلغ این وام به‌ترتیب ۳۶۰، ۳۲۰، ۲۸۰، ۲۴۰ و ۲۰۰ میلیون تومان به شهرهای تهران، شهرهای بالای یک میلیون نفر جمعیت، مراکز استان‌ها، سایر شهرها و روستاها با سود 18 درصد و دورۀ بازپرداخت حداکثر پنج‌ساله تعیین شد. همچنین تسهیلات ودیعۀ مسکن برای اسکان موقت نیز با سقف‌های ۱۰۰، ۷۰ و ۴۰ میلیون تومان به‌ترتیب در شهرهای تهران، سایر کلانشهرها و سایر شهرها به‌شکل قرض‌الحسنه و بازپرداخت پنج‌ساله تصویب شد.

وام مرمت برای بناهای تاریخی باتوجه‌به اینکه تاکنون هیچ تسهیلاتی در این حوزه وجود نداشته، می‌تواند منجر به جلوگیری از تخریب، نوسازی‌های بیشتر و حفاظت از بناها و بافت‌های تاریخی شود، اما بررسی‌های «پیام ما» از تجربه‌های پرداخت تسهیلات نوسازی در حوزه‌های مختلف نشان می‌دهد اگر نظارت‌ جدی وجود نداشته باشد، نتیجه مطلوب محقق نمی‌شود

اهمیت نظارت
وام مرمت برای بناهای تاریخی باتوجه‌به اینکه تاکنون هیچ تسهیلاتی در این حوزه وجود نداشته است، می‌تواند منجر به جلوگیری از تخریب، نوسازی‌های بیشتر و حفاظت از بناها و بافت‌های تاریخی شود، اما بررسی‌های «پیام ما» از تجربه‌های پرداخت تسهیلات نوسازی در حوزه‌های مختلف (پرداخت تسهیلات مقاوم‌سازی خانه‌های روستایی یا جابه‌جایی روستاها) نشان می‌دهد حتی با محقق شدن آن هم، اگر نظارت‌ جدی وجود نداشته باشد، نتیجۀ مطلوب محقق نخواهد شد.
البته پرداخت این تسهیلات هنوز در مرحلۀ تصویب مصوبه است و آیین‌نامۀ اجرایی آن همچنان تعریف نشده، اما نکته مهم دراین‌باره ضرورت نظارت و پیگیری کامل از سوی وزارت میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی برای صرف این تسهیلات فقط در حوزۀ مرمت و نوسازی ابنیۀ تاریخی و منازل مسکونی در بافت تاریخی است. این نکته را «مهدی حجت»، مؤسس سازمان میراث‌فرهنگی نیز تأیید می‌کند و در پاسخی کوتاه به «پیام ما» می‌گوید: «به جز این موارد، نکتۀ مهم این است که مرمت بناهای تاریخی باید به‌صورت کاملاً تخصصی و کارشناسی انجام شود. اگر قرار به پرداخت این وام به همۀ افراد ساکن در بافت‌های تاریخی یا مالکان ابنیه‌های دارای ارزش تاریخی باشد، مثل این می‌ماند که به هر بیماری پولی پرداخت و اعلام شود که خودش داروی مورد نیازش را خریداری کند. مشکل اینجاست که آیا همۀ این افراد صلاحیت دارند که دست به مرمت بزنند؟»

مدیرکل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی دربارۀ اقدامات مکمل برای احیای زندگی در بافت‌های تاریخی: تعدیل شرایط پرداخت تسهیلات و در نظر گرفتن امتیاز برای مردمی که در این مناطق زندگی می‌کنند، از این اقدامات است

توانمندسازی مردم
دربارۀ اینکه این وام براساس چه ضوابطی به مالکان ابنیه‌ها و خانه‌های واقع در بافت‌های تاریخی تعلق می‌گیرد تا با چنین مشکلاتی مواجه نشوند، «فاطمه داوری»، مدیرکل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی، توضیحات بیشتری به «پیام ما» می‌دهد و می‌گوید: «تمام پلاک‌های موجود در بافت‌های تاریخی این وام را دریافت می‌کنند، اما پرداخت آن بدون نظارت نخواهد بود. پرداخت وام مرمت برای تخریب و نوسازی هم نیست، بلکه این تسهیلات فقط برای مرمت و مقاوم‌سازی پرداخت می‌شود تا بافت‌های تاریخی برای سکونت دوباره آماده شود. اینطور هم نیست که مالکان خودشان دست به مرمت و مقاوم‌سازی بزنند. اگر بنا ثبتی و واجد ارزش باشد، یک چارچوب خواهد داشت و سایر بناها هم چارچوب دیگر.»
او با بیان اینکه در حال حاضر فقط مصوبۀ این تسهیلات تصویب شده است، اما در آیندۀ نزدیک آیین‌نامۀ دستورالعمل اجرایی آن تعریف و ابلاغ می‌شود، ادامه می‌دهد: «با پرداخت این تسهیلات دو رویکرد جدی را دنبال می‌کنیم، اول توانمندسازی مردم برای دارایی‌شان و دوم ترویج مرمت و مقاوم‌سازی به‌جای نوسازی در محوطه بافت‌های تاریخ. اما نباید تک‌بعدی به مسئلۀ حفظ بافت‌های تاریخی نگاه کرد و به‌جز پرداخت تسهیلات، هزار و یک نگاه دیگر هم برای تداوم جریان زندگی نیاز است.»
حفاظت به دست مردم
به گفتۀ مدیرکل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی، تا امروز ساکنان بافت‌های تاریخی کشور برای حفاظت از بنا و بافت تاریخی، حمایت تسهیلاتی نمی‌شدند درحالی‌‌که در دنیا برای مردمی که در بناها و بافت تاریخی زندگی می‌کنند، امتیازهای ویژه‌ای در نظر می‌گیرند: «بر این اساس اقداماتی را در نظر داریم که مرحله به مرحله اجرایی شود و باید گام به گام در جهت رفع مشکلات این بافت‌های تاریخی قدم برداریم.»
این مسئول دربارۀ ضرورت‌های این تسهیلات هم بیان می‌کند: «براساس اعلام شرکت بازآفرینی شهری، تاکنون ۷۴ هزار هکتار بافت فرسوده شناسایی شده که حدود ۳۳ هزار هکتار آن بافت تاریخی است و حدود ۴۰ درصد از بافت فرسوده را شامل می‌شود. با‌این‌حال تاکنون هیچ نوع سیستم حمایتی برای واحدهای مسکونی درون این بافت‌ها و ۱۹۱ شهر تعریف نشده و ساختار بانکی فقط وام نوسازی مسکن پرداخت می‌کند. به‌همین دلیل مرمت بناها و بافت‌های تاریخی با چالش جدی مواجه بودند، اما با این مصوبه به ملک‌های قدیمی و تاریخی نیز تسهیلات بانکی با عنوان مرمت و مقاوم‌سازی تعلق می‌گیرد.»
«فاطمه داوری» همچنین به چند اقدام مکمل برای احیای زندگی در بافت‌های تاریخی اشاره می‌کند و می‌گوید: «یکی از اقدامات تعدیل شرایط پرداخت تسهیلات است و اقدام دیگر هم در نظر گرفتن امتیاز برای مردمی که در این مناطق زندگی می‌کنند. تا پیش از این در نظام بانکی کشور هیچ تسهیلاتی برای خرید بنای تاریخی هم در نظر گرفته نمی‌شد، حتی تا پیش از مصوبۀ سند یک بنای تاریخی از سوی بانک مورد تأیید نبود، اما با چنین اقداماتی می‌توان رغبت مردم را به تملک خانه‌های تاریخی افزایش داد.»
مدیرکل حفظ و احیای بناها، بافت‌ها و محوطه‌های تاریخی معتقد است چنین اقداماتی نیازمند حمایت است: «مردم تصور می‌کنند دولت باید از بناها و بافت تاریخی حفاظت کند، درحالی‌‌که وظیفۀ دولت حمایت از مردم است تا بافت تاریخی به دست مردم محافظت شود. بنابراین، لازم بود یک سیستم حمایتی با اعطای امتیازهای ویژه داشته باشیم تا با توانمندسازی مردم، به حفاظت از بافت‌ها و بناهای تاریخی بپردازیم. همین حالا برای تملک نوسازی یک بنا حمایت و پرداخت وام وجود دارد، اما برای بنای تاریخی در نظر گرفته نمی‌شود. آن‌هم درحالی‌که بنای تاریخی بسیار پایدارتر از بنای نوساز است و برای همیشه باقی می‌ماند.»
داوری همچنین در پاسخ به این سؤال که چه زمانی پرداخت این وام‌ها آغاز خواهد شد، عنوان می‌کند: «این مسئله نیازمند هماهنگی‌ بین بخشی است تا اجرای آن نهایی شود، اما این زمان هم چندان دور نیست.»
***
به جریان افتادن پرداخت وام به خانه‌های بافت تاریخی و تأیید سند آنها از سوی بانک با همین عنوان، اتفاق خوب و اقدام مناسبی برای حفظ و احیای این میراث خواهد بود، اما مسئله اینجاست که پرداخت این تسهیلات به‌تنهایی نمی‌تواند تضمین حفظ یک بافت تاریخی یا تداوم جریان زندگی در آن باشد. ضروری است در بخش‌های اقتصادی، اجتماعی و حتی فرهنگی هم اقدامات مناسب انجام شود تا مردم برای تداوم زندگی یا حتی تملک خانه‌های بافت‌های تاریخی ترغیب شوند. چیزی که مسئولان وزارت میراث‌فرهنگی نیز آن را تأیید می‌کنند و معترفند که نگاه تک‌بعدی به حفظ بافت‌های تاریخی راهگشا نیست. در‌این‌باره ضرورت دارد که همسو با تسریع در مرمت و مقاوم‌سازی این مناطق، برنامۀ کلان برای توسعۀ پایدار نیز تدوین شود.