|پیام ما| گسترش بیابان‌ها در پی مدیریت نادرست آب و ازدست‌رفتن پوشش گیاهی، معضلی است که بخش‌های زیادی از کره زمین با آن دست به گریبان است و مناطقی با بارندگی کم همچون ۷۰ درصد مساحت کشور ما، بیشتر در معرض توسعۀ بیابان‌ها یا آنچه «بیابان‌زایی» خوانده می‌شود، هستند. همین آسیب‌ها باعث شد تا در سال ۱۹۹۴ (۱۳۷۳) کنوانسیون بین‌المللی مقابله با بیابان‌زایی و خشکسالی توسط سازمان ملل متحد ایجاد شود و کشورهای جهان به این کنوانسیون بپیوندند. ایران در اسفندماه ۱۳۷۵ و پس از تصویب مجلس شورای اسلامی به این کنوانسیون پیوست و مرجع ملی این کنوانسیون نیز سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری کشور است. ۲۷ خردادماه هر سال به‌عنوان روز جهانی مقاله با بیابان‌زایی و خشکسالی معرفی شده است که مراسم امسال، روز گذشته سی‌ام خردادماه در سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور برگزار شد. «عباسعلی نوبخت»، رئیس سازمان منابع طبیعی، در این مراسم برآورد خسارت مستقیم سالیانه از محل بیابان‌زایی را بیش از ۶۰۰ میلیون دلار اعلام کرد.

نوبخت گفت: براساس مطالعات بازنگری شناسایی کانون بحرانی فرسایش بادی کشور به‌طور کلی در کل کشور مساحت مناطق تحت‌تأثیر فرسایش بادی در ۲۲ استان کشور حدود ۳۰ میلیون هکتار تعیین شد. در محدودۀ کانون‌ها که به آن بخش از مناطق تحت‌تأثیر فرسایش بادی آسیب‌رسان به منابع زیستی و اقتصادی اطلاق می‌شود، در کشور ۱۴ میلیون هکتار ارزیابی شده است.
او ادامه داد: براساس مطالعات سال ۹۷ خسارت مستقیم ناشی از هجوم ماسه‌های روان به مناطق زیستی، مسکونی و تأسیسات زیربنایی سالانه بالغ بر ۶۰۰ میلیون دلار در سال برآورده شده است.
نوبخت افزود: اثربخشی اقدامات مقابله با بیابان‌زایی شامل حفاظت از ۷۰۲۶ کیلومتر خطوط مواصلاتی و راه‌ها، ۱۸۱۰ کیلومتر خطوط راه‌آهن، ۲۳ فرودگاه، ۸۵۶۰ کیلومتر شبکه و کانال‌های انتقال آب و آبیاری، ۶۰۰ هزار هکتار اراضی کشاورزی، ۸۷ شهر، ‌۴۳۵۳ روستا، ۵۱ شهرک صنعتی، ۲۰ شهرک صنعتی است.

یک استاد دانشگاه: فسفر، منیزیم، پتاسیم، آهن، کروم، نیکل، لیتیوم، تیتانیوم از جمله موادی هستند که همراه با گردوغبار حمل می‌شوند و خطراتی برای سلامت انسان و محیط زیست دارند

۸۸ درصد کشور تحت‌تأثیر بیابان‌زایی
رئیس سازمان منابع‌طبیعی و آبخیزداری اضافه کرد: براساس مطالعات اطلس مناطق بیابانی ایران که در سال۹۱ انجام شد، ۸۸.۷ درصد مناطق کشور تحت‌تأثیر بیابان‌زایی و تخریب سرزمین قرار دارد.
نوبخت در ادامه گفت: انجام بیش از ۸.۷ میلیون هکتار پروژه‌های اجرایی و ۱۳ میلیون هکتار مطالعات مناطق بیابانی، در جهت فعالیت‌های بیابان‌زدایی در کشور انجام شده است. میزان مقابله با بیابان‌زایی سالانه ۳۰۰ هکتار است، اما میزان بیابان‌زایی سالانه یک میلیون هکتار است. باید با برگزاری جلسات با محققان، توجه تصمیم‌گیران را به میزان خسارات بیابان‌زایی جلب کنیم.
او در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: از ۱۶۵ میلیون هکتار از ‌مساحت ایران، ۱۳۵ تا ۱۳۷ میلیون هکتار آن منابع‌طبیعی است. ۳۲ میلیون هکتار اراضی بیابانی، ۱۲۵ میلیون هکتار قلمروی فرسایش آبی، ۳۰ میلیون هکتار قلمروی فرسایش بادی، ۱۴ میلیون هکتار کانون بحرانی گردوغبار است. سالانه به‌طور متوسط ۴.۲ تن از این نواحی گردوغبار تولید می‌شود.
نقش اصولی زنان در پایداری سرزمین
رئیس سازمان منابع‌طبیعی با اشاره به شعار روز جهانی مقابله با بیابان‌زایی در سال جاری گفت: امسال بر نقش اصولی زنان در مدیریت پایدار سرزمین و به ضرورت توجه خاص به جامعۀ زنان به‌عنوان تربیت‌کنندۀ نسل آینده تأکید شده است.
او افزود: فارغ از جریان اکوفمنیسم، معتقدیم عدالت با برابری یکسان نیست. زنان در بسیاری از موقعیت‌ها توانمندتر و متعهدتر از مردان عمل می‌کنند. از سوی دیگر آموزش یک مرد، آموزش یک فرد است، اما آموزش مادر به‌عنوان ستون اصلی کانون خانواده، آموزش خانواده به‌عنوان نهاد بنیادین اجتماع است. بنابراین، نقش مادر، زن و دختر به‌عنوان اصلی‌ترین عامل پایداری سرزمین را نمی‌توان نادیده گرفت؛ چراکه آنان حافظ امنیت زیستی و غذایی هستند.
شدت و سرعت بیابان‌زایی در ایران متوسط است
«غلامرضا زهتابیان»، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، نیز در این مراسم گفت: شدت و سرعت بیابان‌زایی در ایران در حد متوسط است و در شمال و غرب کشور از شدت آن کاسته می‌شود. باوجوداین، در کنار دریاچه ارومیه، آثار بیابانی مشابه کویر لوت و دشت مرکزی می‌بینیم.
او با اشاره به مدل بیابان‌زایی در کشور گفت: ما مدل مدالوس را ایرانیزه کردیم، یعنی براساس تجربه‌های خود بومی‌سازی کردیم و همۀ کشور از نظر بیابان‌زایی تحت رصد است. ۹ معیار و ۳۵ شاخص را به روش خوشه‌ای با تلفیق عوامل محیطی و انسانی به‌دست آوردیم و نقشه اطلس بیابان‌زایی در ایران را ترسیم کردیم.
زهتابیان تأکید کرد: در بررسی نهایی، نباید گمان کنیم مشکلی از نظر بیابان‌زایی نداریم؛ چراکه در حال حاضر شاهد تخریب پوشش گیاهی، افت سطح سفره‌های آب زیرزمینی، نشست زمین، سیستم‌های غلط آبیاری و کاهش آب‌های زیرزمینی و سطحی همچنین تراکم زیستی جمعیت هستیم. این موارد اخطارهایی است که به ما می‌گوید باید در زمینۀ بیابان‌زایی فکر و عمل کنیم و ضروری است رصد و هشدار را در دستورکار خود قرار دهیم.
گردوغبار حاوی فلزات سنگین
او اضافه کرد: هر قدر هم که مشکلات زیاد باشد، در سایۀ وحدت رویه بین نظام دانایی‌محور و نظام تصمیم‌سازی، بر آنها فائق می‌آییم. راه درازی در پیش داریم و اندک کارهای تحقیقاتی انجام‌شده کافی نیست و لزوم واسنجی IMDPA ضروری است. برخی شاخص‌ها تأثیر زیادی دارند، ولی در مدل دیده نمی‌شوند.
زهتابیان بااشاره‌به نتایج یک مطالعۀ انجام‌شده در زمینۀ موادی که همراه گردوغبار منتقل می‌شوند، گفت: فسفر، منیزیم، پتاسیم، آهن، کروم، نیکل، لیتیوم، تیتانیوم از جمله موادی هستند که همراه با گردوغبار حمل می‌شوند و خطراتی را برای سلامت انسان و محیط زیست دارند، اما ما هنوز نتوانسته‌ایم این موارد را وارد مدل کنیم.
این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با اشاره به یکی از نقایص تعریف بیابان در کشور گفت: هر جایی که آب، زمین و پوشش گیاهی در معرض تهدید و تخریب باشد، بیابان به‌وجود می‌آید. این درحالی‌است که آب، زمین و پوشش گیاهی معلول و عوامل محیطی و انسانی عامل هستند، اما به‌جای شناسایی این عوامل به معلول‌ها توجه می‌کنیم.
او با اشاره به طرح کاشت یک میلیارد اصله نهال گفت: هر چند که کاشت درخت در تثبیت خاک نقش دارد، اما ما نباید از عوامل اصلی غفلت کنیم.
این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران عنوان کرد: مطالعات مربوط به اطلس کشاورزی یکی از معیارهای جدی در حوزۀ بیابان‌زایی است و لازم است به این موضوعات توجه بیشتری شود. علاوه‌براین، با برگزاری‌ نشست‌های علمی و تخصصی، پروپوزال‌های جامع و کاملی دربارۀ مسائل و مشکلات این حوزه تهیه کنیم و راهکار ارائه دهیم.
زهتابیان تأکید کرد: با افت سفره‌های آب زیرزمینی و نشست زمین را در کشور شاهد هستیم و یکی از عوامل مهم در افزایش گردوغبار رهاشدن زمین‌های کشاورزی است.