«سبب‌شناسی توسعه‌نیافتگی و اندیشه پیشرفت و تحولات جدید ایران» موضوع نشستی بود که چهارشنبه گذشته از سوی موسسه تحقیق و توسعه برای صنعت احداث و انرژی در محل ساختمان جامعه مهندسان مشاور ایران برگزار شد. بیش از 80 نفر از اعضای بخش خصوصی در این نشست شرکت کردند. هادی خانیکی، استاد علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی و احمد آل یاسین، مهندس عمران و پژوهشگر توسعه در کنار فریدون مجلسی، دیپلمات اسبق و بهروز گتمیری استاد بازنشسته عمران دانشگاه تهران سخنرانان حاضر در این نشست بودند. در این جلسه موضوع توسعه‌نیافتگی انسانی و فرهنگی ایران از بعد تاریخی، سیاستگذاری و اجرا مورد بررسی قرار گرفت. گزارش «پیام ما» از این نشست در ادامه می‌آید.

نظام بسته ارتباطی و اطلاعاتی عامل توسعه‌نیافتگی
هادی خانیکی، پژوهشگر علوم ارتباطات‌ و توسعه در این جلسه با اشاره به کتاب اندیشه پیشرفت و تحولات جامعه ایران که بازخوانی از مطالعات مجید تهرانیان در حوزه توسعه و فرهنگ ارتباطات است، مشکل و ریشه توسعه‌نیافتگی امروز ایران را مشابه گذشته آن در نظام بسته ارتباطات دانست. خانیکی گفت: «بسته بودن راه‌های ارتباطی بین مردم و حکومت، مردم و گروه‌های اجتماعی و گروه‌های اجتماعی با یکدیگر سبب می‌شود که افراد جامعه حرف همدیگر را نفهمند و جامعه در شرایط انقلابی قرار بگیرد.»

هادی خانیکی: « توسعه یعنی بالا بردن ظرفیت‌های معنوی و مادی نظام ملی که نتیجه آن رسیدن به مدارای بیشتر، دروغگویی کمتر، همدردی بیشتر و سرمایه اجتماعی بیشتر است

خانیکی با اشاره به پژوهش تهرانیان در سال 1355 آنچه که ایران امروز درگیر آن است را همان مسائل، شکاف‌ها و تنگناهای 46 سال پیش دانست و گفت: «این ویژگی‌های نظام بسته ارتباطی و اطلاعاتی است که ما امروز هم با عوارض آن در سیاست‌گذاری و اجرا دست و پنجه نرم می‌کنیم. رشد فرهنگ پنهان‌کاری در نظام اداری و ضایع شدن شفافیت، پرهیز از گفت‌و‌شنود، دخالت‌های نسنجیده و غیرحرفه‌ای در کار آفرینش‌های علمی، پرهیز از شناسایی مسائل اجتماعی از راه انتشار یافته‌های پژوهشی، ناشکیبایی در برابر انتقاد و ناتوان از انتقاد سازنده، رشوه‌خواری و چاپلوسی بی‌اساس، ناشکیبایی در برابر طنز اجتماعی برای شناخت مسائل اجتماعی (مشابه آنچه بر سر روزنامه توفیق آمد)، پرهیز از صراحت در گفتار، پرهیز از اعتراف به اشتباه و دست برداشتن از نصیحت، فرار از مسئولیت با فرافکنی، فرهنگ خودفریبی، فرهنگ آسان‌نمایی مشکلات اجتماعی، فرهنگ دسیسه‌بازی و بده‌بستان، فرهنگ قرطاس‌بازی به جای ارتباط موثر، فرهنگ لفاظی همه چیز در خطابه و رسانه‌های رسمی و در نهایت فرمالیسم در ارتباطات اجتماعی به معنای این است که فهم عمیق از رفتار مخاطب رخ نمی‌دهد و افراد متوجه یکدیگر نمی‌شوند.»

فریدون مجلسی: دانش، راهکار جایگزین برای زمانی است که راه‌های معمول دستیابی به توسعه به بن‌بست رسیده است

خانیکی تصریح کرد: «اینها همگی مواردی است که از سال‌ها پیش به لایه‌های فرهنگی ما نفوذ کرده و هنوز هم به شدت ادامه‌دار است و جامعه با آن دست و پنجه نرم می‌کند. توسعه از نظر تهرانیان به گفته خانیکی بالا بردن ظرفیت‌های معنوی و مادی نظام ملی است که نتیجه آن رسیدن به مدارای بیشتر، دروغگویی کمتر، همدردی بیشتر و سرمایه اجتماعی بیشتر است. او در پایان صحبت‌هایش گفت که صحبت از توسعه مخاطب قرار دادن حکومت نیست بلکه نهادهای مدنی، سیاسی و اجتماعی همه با هم در رسیدن به توسعه نقش پر رنگ دارند».

احمد آل یاسین: ما لوازم توسعه را از دست داده‌ایم زیرا امروز جمعیت ما از منابع زیستی ما بیشتر است. وقتی ما منابع زیستی را از دست داده‌ایم چطور باید به توسعه پایدار فکر کنیم

ما لوازم توسعه را از دست داده‌ایم
احمد آل یاسین، پژوهشگر توسعه و مدیر اسبق پروژه‌های سدسازی، درباره ریشه‌یابی توسعه‌نیافتگی گفت: «توسعه یعنی بهبود زیست، منزلت و کرامت انسان به بیان دیگر اگر جامعه بتواند این مهم را به سرانجام برساند باقی جوانب توسعه چه آموزش و فرهنگ و چه زیرساخت خود به خود محقق خواهد شد. در طول 60 سال فعالیت در پروژه‌های زیرساختی بارها به چشم فرار از مسئولیت، کوتاهی در انجام وظایف، بی‌نظمی، حذف دیگری، گفت‌وگو نکردن و‌… را به چشم دیده‌ام.» او کوشید مقصودش را با بیان خاطره‌ای تبیین کند: «‌زمانی که در سال 1356 به مسئولیت دولتی رسیدم متوجه شدم که بوروکراسی اداری مانع جدی توسعه است. پس از انقلاب هم با انواع بحران‌های اجتماعی مواجه شدیم. امروز به این نتیجه رسیده‌ام که ما به انسداد توسعه رسیده‌ایم و با اندوه فراوان من چشم‌اندازی برای توسعه ایران نمی‌بینم.» او درباره علت این نتیجه‌گیری توضیح داد: «من در کتاب سبب‌شناسی توسعه‌نیافتگی ایران توضیح داده‌ام که معیشت مردم سخت‌تر شده و همچنین جنگ، بی‌ثباتی و ترس مردم از زندگی در کنار نبود فعالیت موثری که اقتصاد جامعه را بچرخاند بر این وضعیت اثر گذاشته است. به‌علاوه حجم آب در بخش کشاورزی و تمدن کاریزی از 36 هزار به 2 هزار مترمکعب آب رسیده‌ایم. همچنین رودخانه‌ها از 120 میلیارد مترمکعب به 80 میلیارد متر مکعب رسیده است که 30 درصد این آب در خوزستان و باقی در سایر استان‌ها توزیع شده است. در سال 1336، سرانه آب کشور 3 هزار و 500 متر مکعب بود و امروز سرانه آب از هزار مترمکعب کمتر است و شاید در آینده با این روند کمتر هم شود. به علاوه خاموشی تفکر به شکل تاریخی، انسجام و همبستگی و نظم اقتصادی و اجتماعی را ملت را مورد مخاطره قرار داده است.»

بهروز گتمیری: تقابل تاریخی بین دانشگاه و حوزه، بزرگ‌ترین مشکلات حل نشده بحث توسعه در ایران است

آل یاسین با بیان اینکه در کتاب تاریخچه برنامه‌ریزی توسعه در سال 1392، 10 برنامه توسعه در ایران از قبل و بعد از انقلاب بررسی شده است، درباره نتایج این بررسی گفت: «ما به جز در سه برنامه پیش از انقلاب در سایر برنامه‌ها توفیقی نداشته‌ایم و از 50 فقره سیاستگذاری پس از انقلاب حتی یک فقره آن هم به طور کامل اجرایی نشده است. به نظر من ما لوازم توسعه را از دست داده‌ایم زیرا امروز جمعیت ما از منابع زیستی ما بیشتر است. وقتی ما منابع زیستی را از دست داده‌ایم چطور باید به توسعه پایدار فکر کنیم وقتی منابعی برای آیندگان باقی نمانده است؟»
تقابل سنت و مدرنیته مسئله توسعه‌نیافتگی
بهروز گتمیری دیگر سخنران این نشست درباره تاریخ توسعه در ایران سخن گفت. او با بیان اینکه تا پیش از 150 سال اخیر توسعه موضعی بود و هیچ اقدامی همه اراضی کشور را در برنمی‌گرفت؛ افزود: «توسعه را باید با فرایندی تاریخی دید. در جغرافیایی که از یک طرف با ترک‌های سنی مذهب و از طرف دیگر با ازبک‌ها طرف بود، با ورود علمای شیعی در حکومت صفویه و بسط حکمرانی نقش فرهنگ مذهبی نقش پررنگی در جامعه پیدا کرد. پس از این علمای شیعی، شکل روشنی می‌گیرند و قدرتی را برای خود بازسازی می‌کنند و تا زمان قاجار به همین منوال باقی می‌ماند. با ورود عباس میرزا به عرصه حکومت و پا گرفتن شکلی از مدرنیته، روشنفکری در برابر سنت شیعی قرار می‌گیرد و این تقابل هنوز هم بین دانشگاه و حوزه ادامه دارد.» گتمیری در بخش دیگری از سخنانش توضیح داد که این دوگانگی فرهیختگی، یکی از بزرگ‌ترین مشکلات حل نشده مبحث توسعه در ایران است: «در توسعه انسانی و فرهنگی و شکل‌گیری طبقه متوسط که ارتش و دیوان سالاران و دولتی‌ها بوده‌اند، شعارهای مدرنیته را همیشه سر داده‌اند اما به شکل نوستالژیک در بند بند وجود درگیر سنت بوده‌اند. به همین خاطر در هیچ دوره‌ای در 150 سال اخیر ما نتوانسته‌ایم به توسعه انسانی و فرهنگی دست یابیم.» گتمیری تصریح کرد: «‌البته من فکر نمی‌کنم که به در بحث توسعه به بن‌بست رسیده‌ایم اما فکر می‌کنم منابع اکولوژیکی ما برای توسعه یه شدت کاهش یافته و مسیر توسعه برای ما بیش از پیش مشکل شده است».
افزایش دانش راهکار جایگزین بن‌بست توسعه
در نهایت فریدون مجلسی، دیپلمات پیش از انقلاب نیز در این موضوع ضمن نقد آل یاسین، گفت: «من عقیده ندارم که ما با انسداد توسعه مواجه‌ایم. بلکه به گمان من هر چند که منابع ما به شدت کاهش یافته است، اما دانش بشر و جامعه امروز بسیار پیشرفته شده است. وجود این دانش راهکار جایگزین برای زمانی است که راه‌های معمول به بن‌بست رسیده است.»
در آخر نکته چشمگیر این جلسه، حضور حداقلی زنان و شاید کمتر از انگشتان دست بود. مجریان این جلسه با نبود آنها تلاش کردند موضوعات مربوط به توسعه‌نیافتگی را بررسی کنند. اینکه بدون شنیدن تجربیات زنان در زمینه توسعه و مشارکت پایین آنها چطور می‌شود مشکلات توسعه را ریشه‌یابی کرد نیز قابل‌توجه است و شاید یکی از حلقه‌های مفقوده توسعه‌نیافتگی نیز همین نکته باشد.