نشست تخصصی «چالش کمبود آب در ایران» سه‌شنبه هفته گذشته از سوی فدراسیون صنعت آب ایران و اتاق بازرگانی تهران برگزار شد. سخنرانان این نشست هر یک کوشیدند تصویری واقع بینانه از وضعیت کنونی این چالش و مخاطرات پیش روی سرزمین را ترسیم کنند. اکنون «پیام ما» در ادامه رویه انتشار گزارش‌های نشست‌های تخصصی، گزیده‌ای از سخنرانی برخی از چهره‌های حاضر در این نشست را منتشر می‌کند. امیدواریم انتشار مباحث مطرح شده و نقد و بررسی آرای سخنرانان به ارتقای کیفی نشست‌هایی از این دست و در نهایت بهبود کیفیت حکمرانی آب در کشور کمک کند.

 

پوپولیسم جایگزین مطالعات شده است

| امین روشنی |

| مدیر آب وخاک و امور فنی مهندسی سازمان جهادکشاورزی استان تهران |

موضوع آب به قدری در کشور ما جدی شده که دیگر نباید بخشی‌نگری کنیم. باید بدانیم ایران تنها کشوری نیست که با مساله آب روبه‌رو است. کشورهای زیادی با مساله تنش آبی روبه‌رو شده‌اند. برخی از این کشورها در برنامه‌ریزی‌هایشان موفق بوده‌اند، برخی توفیقی نداشته‌اند و برخی دیگر هم مثل ما همچنان در حال گفت‌وگو درباره مساله‌اند. به نظر من در ایران برای تصمیم‌گیری درست درباره مساله آب، ابتدا نیازمند مطالعات قوی برای شناخت دقیق مساله هستیم. ما شاهدیم که برخی افراد با رفتارهای پوپولیستی و برای تامین نیازهایی مثل کسب رای و… تلاش می‌کنند مسیر طرح‌های آبی را منحرف کنند. دستگاه برنامه‌ریزی باید برای مطالعات آب هزینه کند. برای مطالعات آب در کشور از مشاوران قوی و باتجربه استفاده نمی‌شود چرا که در بخش اعتبارات در این زمینه، مسئله مطالعات دیده نمی‌شود و این نقص به شکل اولی متوجه سازمان برنامه و بودجه است. روند اجرای یک طرح در کشورهای پیشرفته انجام مطالعات جامع و پس از آن اجرای طرح است. اما در کشور ما برعکس است. از حوزه برنامه‌ریزی و تامین اعتبار که گذر کنیم، برنامه‌های خرد و کلان ما باید سه حوزه تامین، مصرف و انتقال آب پوشش دهد.
ما برای تامین آب چه کرده‌ایم؟ یک کشور آمده محاسبه کرده دیده سالی 100 میلیارد متر مکعب آب نیاز دارد و در مقابل 300 میلیارد متر مکعب ذخیره کرده است. یعنی آب مورد نیاز سه سالش را نگه داشته است. اما در کشور ما حدود 100 میلیارد متر مکعب نیاز آبی داریم، 50 میلیارد متر مکعب ذخیره پشت سدهایمان داریم. یعنی به اندازه مصرف شش ماه ذخیره داریم. برای همین نگران بارش باران هستیم. ما جزو پنج کشور برتر سدساز جهان هستیم. هزار سد ساخته‌ایم اما چقدر پشت آنها آب ذخیره کرده‌ایم؟ فقط 50 میلیارد متر مکعب یعنی به اندازه یک سد در یک کشور آفریقایی! دوستان وزارت نیرو به خودشان نگیرند. چالش ما بخشی نیست. مساله برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری است.
نکته دیگری که باید توجه کنیم موضوع بازچرخانی است. در بسیاری از کشورها 70 تا 90 درصد آب‌ها برای مصرف دوباره بازچرخانی می‌شوند. این عدد در کشور ما برابر با 20 درصد است. 7 میلیارد متر مکعب آب با قابلیت بازچرخانی داریم که می‌تواند 6 میلیارد آب به چرخه تولید برگرداند. بخش کشاورزی در جهان 70 درصد در کشاورزی، 10 درصد در صنعت و مابقی در شرب مصرف می‌شود.
مبنای برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری ما داده‌هایی اشتباه براساس آمارهای غلط است بنابراین ما به نتیجه مطلوب نمی‌رسیم. به‌عنوان مثال در استان تهران 50 درصد اراضی کشاورزی به سامانه‌های نوین آبیاری مجهز شده است در چهار سال اخیر 560 پروژه کوچک آب و خاک در حوزه کشاورزی انجام شد. اما دولت در بحث اعتبارات در برنامه‌های خود به مطالعه و اجرای طرح‌های کوچک توجه چندانی ندارد و فقط به طرح‌های آبرسانی پرهزینه فکر و تحت فشار می‌کند.
در بخش کشاورزی ما با این چالش مواجه هستیم که تصمیم‌های تخصیص اعتبار از سوی سازمان برنامه و بودجه معیارهای فنی ندارد و تحت تاثیر رایزنی‌های افراد حاضر در جلسات صورت می‌گیرد. مثلا مبنای تصویب اعتبار، جلسه با یک نماینده یا یک فرد تاثیرگذار یا یک فرماندار است. در نتیجه بسیاری از طرح‌ها مغایر مشخصات فنی است که فقط اعتبارات را از بین می‌برد و از طرح‌های مهم غفلت می‌شود. من یک مثال از استان تهران می‌زنم. 80 درصد مشکلات تامین آب اراضی کشاورزی استان تهران با اتمام پروژه‌های وزارت نیرو حل می‌شود. برای مثال خط دوم پساب جنوب تهران نزدیک 10 سال است که شروع شده و حدود 60 درصد پیشرفت داشته است. اگر این طرح به اتمام برسد نیاز آبی 15 تا 20 هزار هکتار از اراضی کشاورزی که در حال حاضر از چاه‌های ورامین آب می‌کشند، رفع می‌شود. وزارت نیرو در سال‌های اخیر چقدر برای بهبود وضعیت مصرف آب در بخش کشاورزی هزینه کرده است؟ این وزارتخانه بیشتر به بخش شرب و صنعت توجه کرده است.

 

بخش خصوصی در سیاست‌گذاری آب غایب است

| رضا حاج‌کریم |

| عضو هیات مدیره فدراسیون صنعت آب ایران |

صنعت آب شامل مجموعه فعالیت‌های شبکه‌های ذخیره‌سازی انتقال آب، سدسازی، تصفیه آب فاضلاب و بازچرخانی پساب است. ما از صنعتی صحبت می‌کنیم که در ایالت متحده آمریکا ارزش و گردش مالی حدود صد میلیارد دلار و در دنیا حدود 600 میلیارد دلار ارزش دارد. هر آنچه از آن به‌عنوان راهکار خروج از بحران در بحث مکانیزاسیون کشاورزی، بازچرخانی پساب و مانند این‌ها صحبت می‌کنیم همه این‌ها در نهایت به مبحث صنعت آب می‌رسد. صنعت آب زیر‌مجموعه پروژه‌های عمرانی کشور و زیر مجموعه صنعت احداث است.
در حال حاضر در کشور حدود 6 هزار پروژه ملی و حدود هفت هزار و 500 پروژه استانی داریم که 65 درصد آنها تاخیر زمانی 10 ساله دارند. حتی پروژه‌هایی وجود دارد که ساخت آنها 30 سال طول کشیده است. برای مثال تصفیه‌خانه جنوب تهران ورودی‌اش از خروجی‌اش بیشتر است. هشت مدول ساخته‌ایم و قرار بوده مدول‌های بعدی را بسازیم اما نتوانسته‌ایم بسازیم و به همین دلیل با افت شدید کیفی تصفیه‌خانه جنوب تهران روبه‌رو شده‌ایم.
مطالعات سال 97 نشان می‌داد برای اجرای 80 هزار پروژه موجود در کشور در آن زمان، حدود 700 هزار میلیارد تومان اعتبار نیاز بود تا این طرح‌های نیمه‌کاره تمام شوند اما بدون تامین اعتبار به سال‌های بعد رسیدند. اگر هیچ پروژه جدیدی را شروع نکنیم 15 سال طول می‌کشد همین طرح‌های نیمه کاره را تمام کنیم. در حالی که شروع پروژه جدید ابزاری برای خرید مشروعیت است. نمایندگان و وزرا و… اصرار دارند پروژه شروع شود حتی اگر بودجه نداشته باشد. به همین دلیل ما شاهد گذاشته شدن نام پروژه‌هایی در قانون بودجه هستیم که برایشان یک میلیون تومان اعتبار در نظر گرفته‌اند. اینها شروع می‌شوند برای اینکه کلنگ‌زنی شوند و با آنها عکس یادگاری گرفته شود.
براساس برآورد ما با احتساب قیمت‌های سال 1392، برای اینکه موفق شویم در افق 1420، این طرح‌ها را به نتیجه برسانیم به دو میلیون و 708 هزار میلیارد ریال سرمایه‌گذاری جدید نیاز داریم.
اگر نظام حکمرانی آب بخواهد به سرانجام برسد، نیازمند اعتبارات است. وقتی دولت پول ندارد باید از بخش خصوصی کمک بگیرد. مثل هر سرمایه‌گذاری دیگری موانع عمومی هم داریم. جذابیت بازارهای موازی کمتر کسی به این بخش تمایل داشته باشد. از هر هزار نفر شاید بیست نفر هم حاضر نباشند سرمایه‌گذاری کنند. در حوزه آب مساله چند وجهی است و سرمایه‌گذاری در آن هم دشوار است. ما در بخش آب نهاد تنظیم‌گر مستقل نداریم. مرجعی نداریم که بخش خصوصی در آن مشارکت کند. در جهان آب را به عنوان کالای اقتصادی معامله می‌کنند. ما در کشور فرسنگ‌ها با این وضعیت فاصله داریم. در کاشان بی آب وقتی به صنایع فولاد می‌گوییم بیا به جای آب از پساب استفاده کن بلافاصله به ما می‌گوید ما از آب چاه کشاورزی می‌خریم و ارزان‌تر هم می‌شود. وقتی وزارت نیرو اینگونه حاتم بخشی می‌کند چگونه صنایع به سمت استفاده از پساب بروند؟ در چنین شرایطی صدای بخش خصوصی هم شنیده نمی‌شود زیرا بخش خصوصی و تشکل‌های مربوط به صنعت آب در نظام سیاست‌گذاری نادیده گرفته شده‌اند.

 

تجاوز به حریم محیط زیست عاقبت سختی دارد

| عباس کشاورز |

| معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران |

من از دهه 70 که در دو پروژه بین‌المللی یکی از افرادی بودم که مورد مشورت قرار می‌گرفتم که ربطی به مساله ایران هم نداشت. 10 اولویت مهم تحقیقات جهانی را می‌خواست در کشاورزی تعیین کند. من هم در منطقه هم در بین الملل جزو تیم مشورتی بودم. ماحصل این تیم آب به عنوان یک مشکل در دومین گروه از ده تا قرار گرفت. یک برنامه ای را بانک جهانی حمایت کرد با عنوان آب برای غذا. 16 نفر در کمیته راهبری بودند من هم عضو بودم و شش سال کار کردیم. رویکرد دنیا این است که آب چالش جهانی است
در دهه هفتاد که به مرکز تحقیقات استراتژیک مشورت می دادم مقاله ای نوشتم و در آن مقاله ظرفیت آبی و آسیب های آبی کشور را برآورد کردم. در سال 78 برآورد من این بود که در کشور بیش از 100 میلیارد متر مکعب آب وجود ندارد. عددهای بالاتر را غیرواقعی می‌دانستم. سال 1395 اولین کنفرانس اقتصاد آب برگزار شد. در این اجلاس به آقای چیت چیان گفته بودم این نظر من است و خواهش می‌کنم بررسی کنید. در سال 1395 دو مقام مسئول از وزارت نیرو در گزارشی گفتند ظرفیت آبی کشور 105 میلیارد متر مکعب است. یک دوست عزیزی هم گفتند 114 میلیارد مترمکعب است. من آمارهای وزارت نیرو را برای همه 32 حوزه استخراج کردم. مقدار رواناب کشور همبستگی‌اش را با بارندگی از دهه 70 دارد کم می‌کند و فاصله اش زیاد می‌شود. بارندگی ما از 252 میلیمتر به 238 میلیمتر رسیده و رواناب‌ها هم کاهش یافته است.
این اعداد بر مبنای متوسط محاسبه شده است. به عنوان یک شهروند و به عنوان کسی که در حوزه آب کار کرده برای من سوال این بود که چه شده است. چه شده که 13 رودخانه کشور خشک شده است. کتابی از فائو به دستم رسید از یونسکو نقل قول شده بود بشر اگر عاقل است و می‌خواهد هم اکوسیستم داشته باشد هم فعالیت اقتصادی کند مجاز است بیست تا حداکثر 40 درصد آب را مصرف کند. گفته بودند اگر از این عدد عبور کردیم باید آماده تبعات آن باشیم. ما با طبیعت نمی‌توانیم در بیفتیم. اگر به حریم محیط زیست تجاوز کنیم عاقبت سخت است. دوستان ما اولین کارمان این است که باید به حق محیط زیست بعد از شرب اولویت بدهیم. نگرانی من از پایداری سرزمین است. دوستان آب زیرزمینی حیات ما در بخش اعظمی از کشور تهدید می‌کند. اصلا کشاورزی را بگذارید کنار. خانه‌ها و جاده دارند ترک می‌خورند. مگر می‌شود در فضای ناامن زندگی کرد؟
همه مشکلات ما به دهه 60 به بعد مربوط است. از سال 74 تا 98 یک میلیون هکتار به کشاورزی ما اضافه شده است. از نظر من کشور عزیز ما دو ابرچالش دارد اول آب و دیگری اشتغال. هنوز برای مدیریت بحران وقت داریم اما بسیار سخت است. اولین عامل بحران آب فشار سیاسیون، دومین عامل تمکین مدیران بخش آب و سومین عامل زیاده‌خواهی مدیران کشاورزی است. این ترمز باید زودتر از این‌ها کشیده می‌شد. آقای چیت‌چیان اولین کسی بود که نظر آب قابل برنامه‌ریزی را مطرح کرد اما از کابینه خارج شد. تحملش سخت است. از دید ملی می‌گویم. با اتهام‌زنی هم مشکل حل نمی‌شود ماده 35 قانون برنامه ششم با فشار من و حمایت دولت در قانون آمد. این ماده می‌گوید 11 میلیارد متر مکعب باید کم شود. چه کسی باید کم می‌کرد؟ کسی بررسی کند ببیند 100 میلیون متر مکعب کم شده است. تا الان به مردم آب می‌دادیم که باغ درست کنند الان باید بگوییم اگر می‌خواهید بمانید باید مصرف‌تان را کم کنید. این کار در جهان شده است. ایالت کالیفرنیا ظرف 8 سال 41 درصد مصرف آب کشاورزی را کم کرده است و درآمدشان از 62 میلیارد دلار شده 92 میلیارد دلار. 50 درصد آب را هم در خشکسالی گذاشته‌اند برای محیط زیست. دارند خودشان را سازگار می‌کنند نه اینکه بروند از ناکجا‌ آباد آب بیاورند.
این بحران را دولتی‌ها نمی‌توانند مدیریت کنند. ما قبلا این پیشنهاد را دادیم که فضایی برای شکل‌گیری گفت‌وگوی ملی برای آب ایجاد شود. یکی دو سال با هم صحبت کنیم و همدیگر را تحمل کنیم و برای همه موضوعات راه حل بدهیم. متاسفانه این پیشنهاد روی زمین مانده است. راه حل عبور از این بحران توجه به گفتمان ملی است.