زنجیرزنی به‌عنوان یک آیین مذهبی، پس از واقعۀ کربلا در سال ۶۸۰ میلادی (۶۱ هجری قمری) و به‌تدریج به شکل امروزی خود درآمد. شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این نوع از سوگواری و عزاداری، به مرور زمان و تحت‌تأثیر فرهنگ‌ها و سنت‌های محلی تکامل یافت و به‌طور ویژه در ایران، عراق، پاکستان، هند، لبنان و بحرین محبوبیت دارد. این درحالی‌است که زنجیرزنی با استفاده از زنجیر، تیغه یا چاقو، میان عزاداران مرسوم بوده، اما طی سال‌های اخیر به‌دلیل نگرانی‌ها در مورد سلامت، ایمنی و برداشت‌های منفی، بسیاری از مـراجع و جوامع دینی، عمل زنجیرزنی را منع کرده یا آن را محدود به همان زنجیرزنی معمولی کرده‌اند. در برخی مـناطق هم «ســینه‌زنی» جـایگزین یا تکمیل‌کنندۀ «زنجیرزنی» شده است.

اما بنا به نقلی، این شیوۀ عزاداری مربوط به ایران قبل از اسلام و در رسای مرگ سیاوش انجام می‌شد که در این مراسم مردان خود را با زنجیر می‌زدند و زنان بر سـر خود خاک و کاه می‌ریختند. بـعد از ظـهـور اسـلام این شـیوۀ مرسـوم و سنـتی عـزاداری، بـرای حـضرت اباعبدالله (ع) به کار رفت و برای سوگواری واقعۀ عاشورا انجام شد.» این مرکز همچنین عنوان کرده، زنجیر‌زنی از هندوستان و پاکستان به ایران آمده، اما از آن‌جایی که برخی به وضع نامناسبی با زنجیر عزاداری کرده و موجب زخمی شدن و خونریزی بدن می‌شدند، برخی از علما به حرام بودن آن فتوا دادند. اینکه این عمل به شیوه‌ه‏ایی انجام شود که موجب صدمه به بدن و تقبیح عاقلان نشود و زمینه را برای وهن آموزه‌‏های عاشورا فراهم نسازد؛ چیزی که در عموم عزاداری‏‌های ایران دربارۀ زنجیرزنی، به دلیل رعایت شئون عزاداری، این نوع سوگواری رایج است.

  سنت جهانی زنجیرزنی

نه‌تنها ایران که کشورهای دیگر به شیوه‌های خاص سنت زنجیـرزنی در ایام محرم دارند. به‌طور کلی، زنـجیرزنی یک سنت گسترده و عمیقاً ریشه‌دار در بسیاری از جوامع شیعی در سراسر جهان است که نشان‌دهندۀ تاریخ مشترک و ارادت به یاد امام حسین و وقایع کربلا است. در کربلای عراق -محل نبرد کربلا و حرم امام‌ حسین و مرکز اصلی مراسم محرم- زنجیرزنی آیینی برجسته به‌ویژه در روز عاشوراسـت. زائران از سـراسر جهان در موکـب‌ها شـرکت می‌کنـنـد و بـه سـوگواری می‌پردازند. در لاهور و کراچی پاکستان هم آیین سوگواری با زنجیرزنی رایج است. این آیین به‌ویژه در روز دهم محرم بیشتر است و شرکـت‌کننـدگان عـزاداری در هـیئـت‌هـا و دستجات بزرگ، به‌شکل بسیار سازمان‌یافته عزاداری و زنجیرزنی دارند.

در هند، شـهرهایی مانـند لاکنو و حیـدرآباد به‌دلیل ماهـیت ماه محـرم معـروف‌انـد و در مناطق شیعه‌نشـین این شهرها آییـن‌های زنجیرزنی، تعزیه و سینه‌زنی رایج اسـت. در لبنان، به‌ویژه در مناطق شیعه‌نشین از جمـله حومۀ جنوبی بیروت و شهر نبطیه، زنجیرزنی بخشی از مراسم بزرگداشت عاشوراست. این مـناسک هـم یـک مـراسـم مـذهبـی و هـم نمایش هویت جمعی است. در بحرین هم جامعۀ شیعیان، محرم را با موکب‌های بزرگی که آیین زنجیرزنی را انجام می‌دهند، برگزار می‌کنند. این آیین‌ها بخش مهمی از منظر مذهبی و فرهنگی بحرین است. باکو و نخجوان در آذربایجان در مناطقی که جمعیت شیـعه‌نشین دارد، مـوکـب‌های مـحـرم هم زنجیرزنی دارند و هم تعزیه و دستجات عزاداری. در افغانستان، به‌ویژه در شهرهایی مانند کابل و هرات، مراسم محرم با زنجیرزنی برگزار مـی‌شـود. اما بـا روی کار آمدن طالبان، مراسم سوگواری سیدالشهداء و محرم، طی چند سال اخیر به‌شدت محدود شده است. منابع محلی گزارش داده‌اند که طالبان همین امسال هم چندین مرکز توزیع نوشیدنی‌های خیریه را در امتداد جادۀ استاد مزاری در غرب کابل تخریب کرده‌ و راهپیمایی‌های مراسم محرم هم ممنوع شده است.

  میراث ملی

در ایران هم رویکرد هر شهر در زنجیرزنی متفـاوت اسـت. در پایـتخت، هیئـت‌های عزاداری بزرگ و متنوع انواع زنجیرزنی را در خود جای داد‌ه‌اند. زنجیرزنی در تهران اغلب به همان شکل ساده و ریتمیک صورت می‌گیرد و نماد عزاداری بدون ایجاد آسیب قابل‌توجه با انجام این آیین به شمار می‌رود. اصفهان هم یکی از استان‌های مطرح در آیین‌های مذهبی است و آیین‌های محرم در این منطقه هم به‌دلیل اهمیت تاریخی و فـرهنـگی‌اش شنـاختـه مـی‌شـود. اغـلـب زنجیرزنی‌ها هم با موسیقی سنتی و سرودها همراه اسـت. هیـئت زنـجیرزنان رهـنان در اصفهان یکی از معروف‌ترین‌های این حوزه است که سابقۀ بیش از ۲۵۰ ساله دارد و در سال ۹۵ هم ثبت ملی شده است. دیگر شهر این منطقه هم به‌دلیل آیین‌های سنتی محرم مشهور است؛ یعنی کاشان که زنجیرزنی در این شـهر اغلب سـاده اما با راهپـیمایی‌های همـاهنگ و ریـتمیک بـرگزار مـی‌شود که نشان‌دهندۀ تأکید شهر بر مشارکت و اتحاد جمـعی است. 

اسـتان یـزد هـم به آیـین نخل‌گردانی در عاشورا معروف است، اما آیین زنجیززنی هم دارد. آیین زنجیرزنی یکپارچۀ هیئت‌های مذهبی شهر ابرکوه در این استان، قدمت تاریخی بیش از ۲ قرن دارد و در آثار مـیراث معـنوی هم به‌عنـوان یک مـیراث ارزشمند ناملموس ثبت شده است. عزاداری زنجیرزنی در این منطقه منظم و همراه با طبل و سنج و با نظم بسیار بالا برگزار می‌شود و با مشارکت جمع بسیار زیادی از عزاداران حسینی به‌صورت یکپارچه شکوه آن را چند برابر می‌کنند. هیئت‌های محرم مشهد هم آیین باشکوهی از زنجیرزنی دارند و اما این آیین در مشهد معمولاً سبک‌تر است و بیشتر تمرکز بر جنبۀ معنوی مراسم است.

 حزن و ماتم زنجیرزنی

کارشناسان فرهنگی معتقدند زنجیرزنی بیان عمیق حـزن و ماتم بر مـصائب امام‌ حسین (ع) و یاران‌اش اسـت و درد جسمانی ناشی از این آیـین، راهی برای همدردی با رنج آن‌هاست. برخی هم زنجیرزنی را پاک‌سازی معنوی می‌دانند که به‌نوعی تازیانه‌ای برای پاک‌سازی معنوی و توبه است. اعتقاد بر این است که با تحمل درد جسمی، می‌توان روح را تزکیه کرد و ارادت و وفاداری واقعی به امام حسین را نشان داد. از سوی دیگر، شرکت در مراسم راهپیمایی محرم همراه با زنجیرزنی، حـس تعـلق و هـویت جـمعی را در میان مسلمانان شیعه تقـویت می‌کند و این عمل یادآور فداکاری، رشـادت و استقامت امام حسین و یاران‌اش اسـت و درس‌های اخلاقی واقعۀ کربلا را تقویت می‌کند.

***

به‌طور کلی زنجیرزنی یکی از آیین‌های مهم و پیچیده در مراسم سوگواری محرم است که ریشه‌های عمیقی در تاریخ و فرهنگ شیعی دارد. دیدگاه‌های جهانی هم دربارۀ زنجیرزنی -البته به‌شکل ساده و بدون آسیب جسمانی- مثبت است. در برخی کشورها، این آیین به‌عنوان یک نمایش باشکوه از ایمان و تعهد مذهبی مورد تحسین قرار دارد و آن را نمادی از تعهد و وفاداری به امام حسین (ع) و آرمان‌های او می‌بینند.