از 14 سال قبل تاکنون که «روز جهانی بدون پلاستیک» در سوم ژوئیه (12 تیر) پاس داشته می‌شود تاکنون، کشورهای بسیاری برای ممنوعیت استفاده از پلاستیک پیشقدم شده‌اند. شمار کشورهایی که در این راه قدم گذاشته‌اند به 80 رسیده اما ایران که کارشناسان حوزه پسماند مشکل کیسه‌های پلاستیکی را در آن جدی می‌دانند، از این راه دور است. امسال برای نخستین بار 12 تیر به عنوان روز بدون پلاستیک در ایران معرفی شده است. آنطور که نرگس آذری، مدیر سابق میز محیط زیست شهری مرکز استراتژیک ریاست جمهوری می‌گوید، بر اساس پژوهش‌های جدید، هر تهرانی به طور متوسط از سه کیسه پلاستیکی در روز استفاده می‌کند؛ آماری عجیب و بالا. این در حالی است که پژوهش‌های جدید وجود ذرات نانوپلاستیک در خون انسان را تایید کرده‌اند که این هم در نوع خود فاجعه بزرگی است؛ اتفاقی که البته در ایران چندان جدی گرفته نشده و حتی در استان‌های شمالی کشور که مشکل عمده مدیریت پسماند دارند و وجود کیسه پلاستیکی در آنها بسیار بالاست هم چندان توجهی به آن نشده است. در این شرایط آذری می‌گوید وقتش رسیده قانون‌گذاران کشور کیسه‌های پلاستیکی را جدی بگیرند.

یکی از پژوهش‌هایی که باعث شد مسئله استفاده از پلاستیک کمی جدی‌تر گرفته شود، مطالعه پژوهشگران هلندی بود که در آن بررسی نمونه خون دست کم ۲۲ فرد داوطلب سالم نشان داد که ذرات خرد پلاستیک یا میکروپلاستیک در خون ۸۰ درصد این افراد وجود دارد. نیمی از نمونه‌های خون، ردی از پلاستیک بطری‌های نوشیدنی را نشان می‌داد و یک‌سوم از نمونه‌ها حاوی پلی‌استیرن (پلاستیک مورد استفاده در ظروف غذا و محصولات دیگر) بود. سال گذشته هم پژوهشی با عنوان «بررسی آلودگی میکروپلاستیک در رسوبات بستر ناحیه ساحلی جنوب دریای خزر» توسط تعدادی از پژوهشگران در دانشگاه گیلان منتشر شد که با بررسی لاشه خوتکاهای معمولی (نوعی پرنده آبزی) در سواحل جنوبی دریای خزر، میکروپلاستیک زیادی را در دستگاه گوارش این پرندگان مشاهده کردند. بر این اساس در دو استان گیلان و مازندران، در مجموع ۴۶ لاشه گونه خوتکای معمولی که در حاشیه سواحل، تورهای صیادی و کارگاه‌های تاکسیدرمی یافت شده بودند، تشریح شد و در مجموع از لاشه‌های بررسی‌شده، ۳۱۶ قطعه میکروپلاستیک به اشکال مختلف شناسایی شد. این قطعات بین ۰.۰۷۱ میلی‌متر تا ۱۳.۵۴۳ میلی‌متر بودند. مقایسه مناطقی که لاشه پرندگان در آن‌جا یافت شده بود، نشان داد که فراوانی میکروپلاستیک‌ها به فاصله از منابع و مراکز جمعیت انسانی بستگی دارد و وفور قطعات فیبر در لاشه این پرندگان، احتمالاً به دلیل مجاورت با مناطق شهری است.
پلاستیک، پشت میکروسکوپ
ماجرای استفاده از کیسه‌های پلاستیکی اما آنطور که نرگس آذری، پژوهشگر حوزه پسماند و مدیر سابق میز محیط زیست شهری مرکز استراتژیک ریاست جمهوری به «پیام ما» می‌گوید از سال 2020 و با همین تحقیقات جدی شد؛ یعنی تحقیقاتی که وجود میکروپلاستیک را در خون انسان تایید می‌کرد و این به آن معنا بود که اگر تا پیش از در آب و بدن حیوانات و جانوران وجود داشته، حالا به بدن انسان هم رسیده است. «همین باعث جدی‌تر شدن ماجرا شد تا دولت‌های بیشتری قوانینی را برای منع استفاده پلاستیک به کار بگیرند تا جلوی استفاده غیرمنطقی از پلاستیک گرفته شود. اما وقتی در مورد نه به پلاستیک در سال 2020 صحبت می‌کنیم باید بدانیم درباره چه حرف می‌زنیم. تخریب پلاستیک ممکن است هزار سال و بیشتر طول بکشد و حتی وقتی ظاهرش تجزیه شد، می‌تواند تبدیل به ذرات میکروپلاستیک شود و وارد زنجیره غذایی همه موجودات شود. سالانه 7/12 میلیون تن پلاستیک وارد اقیانوس‌ها می‌شود که معادل وزن 12 میلیون فیل است. ادامه این وضعیت یعنی تا سال 2050 تعداد پلاستیک در اقیانوس بیشتر از ماهی‌هاست و 88 تا 95 درصد پلاستیکی که به اقیانوس‌ها می‌رود از 10 رودخانه وارد اقیانوس می‌شود.»
به گفته او، ما انسان‌ها با مصرف بیش از اندازه پلاستیک باعث شده‌ایم همه موجودات زمین تحت تاثیر قرار بگیرند. این حجم عظیم که با جریان‌های اقیانوسی به هم می‌پیوندند، لکه‌های پلاستیک شناوری را به وجود می‌آورد و بزرگترین لکه زباله در اقیانوس آرام است که حجمش سه برابر کشور فرانسه است.
قانون‌گذاری مهم‌تر از فرهنگسازی
این پژوهشگر حوزه پسماند اما مسئله قانونگذاری در این عرصه را جدی‌تر از فرهنگ‌سازی می‌داند و می‌گوید اینکه برای آسایش لحظه‌ای از این کیسه‌ها استفاده کنیم هم از منظر قانونی و هم اخلاقی باید مورد تجدید نظر قرار گیرد «وضعیت در ایران خوب نیست. آماری به تازگی منتشر شده که می‌گوید هر تهرانی به طور متوسط روزانه 3 کیسه پلاستیکی استفاده می‌کند و این بدان معنی است که یک خانواده چهار نفره به صورت متوسط، 12 کیسه پلاستیکی وارد خانه‌اش می‌شود و اگر همین حجم را ضرب در روزهای سال و جمعیت کنیم با رقم بزرگی روبه‌رو می‌شویم. تصور افراد این است که کیسه‌ها بازیافت می‌شوند و شاید این ایراد مدیریت پسماند است که باید نشان دهد وضعیت به چه شکل است. من چند سال قبل به آرادکوه رفتم و آنجا دشتی بود که به شکل وحشتناکی پر از پلاستیک بود و کیسه‌ها روی هم تلنبار شده بودند و گفتند دستگاه زباله‌سوز اینها را نمی‌سوزاند. بعد هم گفتند کیسه‌ها بازیافت هم نمی‌شود اما مردم تصویر این دشت را ندیده‌اند تا بدانند کیسه‌های پلاستیکی نه سوزانده می‌شوند و نه بازیافت.»
او در ادامه اضافه می‌کند که مسئله اساسی نه آگاهی‌بخشی است و نه فرهنگ‌سازی. «مسئله اساسی این است که باید استفاده از این کیسه‌ها هرچه زودتر ممنوع شود و افراد برای استفاده از آنها پول پرداخت کنند تا در نهایت مجبور به استفاده کمتر شوند. همانطور که در نانوایی‌ها کیسه پولی شد و بعد از آن استفاده از کیسه بسیار کم شد و مردم برای خرید نان از پارچه یا سبد استفاده کردند.» اینطور که آذری می‌گوید اقدام اولیه این است که باید نمود بحران در امر روزمره شهروندان وارد شود و قانونگذاری یعنی همین. «مسئولان باید این بحران را جلوتر از مردم ببینند و برایش راهکار و قانون بگذارند. اما در ایران اینطور نیست.»
هند با کیسه‌های پلاستیکی چه کرد؟
پلاستیک یکبار مصرف از اول ژوئیه در هند ممنوع شده است. به همین دلیل روز بدون پلاستیک امسال رویداد مهمی در هند است. دیروز وبگاه خبری ایندیا تودی مربوط به هندوستان، به همین مناسبت در گزارشی نوشت: فعالان محیط زیست از ممنوعیت جدید برای کاهش آلودگی پلاستیک استقبال کرده‌اند. برخی در حال برنامه‌ریزی کمپین‌های آگاهی‌بخشی در رسانه‌های اجتماعی هستند، در حالی که برخی دیگر برنامه‌ای برای جمع‌آوری کیسه‌های پلاستیکی دور ریخته شده ترتیب داده‌اند.
تصمیم برای ممنوعیت پلاستیک‌های یکبار مصرف در سراسر هند با خوش‌بینی همراه است: ما به سمت آینده‌ای دوستدار محیط زیست حرکت می‌کنیم. مانند سایر نقاط کشور، دهلی هم با زباله‌های پلاستیکی در نبرد است. در روز جهانی بدون کیسه‌های پلاستیکی، هندوستان‌تایمز با فعالانی که سال‌ها برای مهار این عوامل مخرب محیط زیست تلاش کرده‌اند، گفت‌وگو کرده.
کونتاک ساها، دانشجوی سال اول میکروبیولوژی در کالج علوم کاربردی بااسکاراچاریا (BCAS) دانشگاه دهلی می‌گوید: «ما در فرایند آگاهی‌بخشی گسترده درباره جایگزین‌های کیسه‌های پلاستیکی متوجه شدیم دلیل اینکه بیشتر مردم کیسه‌های پلاستیکی را ترجیح می‌دهند، راحتی و هزینه ارزان آن است، اما این در حالی است که پلاستیک برای اکوسیستم مضر است. بنابراین نمایش‌هایی خیابانی را ترتیب داده‌ایم تا نشان دهیم استفاده از کیسه‌های ساخته‌شده از مواد سازگار با محیط زیست مانند پارچه، کنف هندی و کاغذ چقدر مطلوب است. ما همچنین برنامه‌هایی برای بازدید از دریاچه‌های مجاور ترتیب داده‌ایم و مردم را تشویق می‌کنیم تا در جداسازی کیسه‌های پلاستیکی از سایر زباله‌ها به ما بپیوندند.»
گونجان سیروحی، استادیار بخش میکروبیولوژی در BCAS هم می‌گوید: «من شاهد تلاش‌های دانش‌آموزان برای محدود کردن زباله‌های پلاستیکی بوده‌ام. بسیاری از آنها می‌خواهند استفاده از کیسه‌های پلاستیکی را در سطح شهر ریشه‌کن کنند. حتی یک نظرسنجی در محوطه دانشگاه انجام دادیم تا به شروع ممنوعیت پلاستیک یکبار مصرف کمک کنیم. مانند دانش‌آموزان جوان، عموم مردم هم می‌توانند ابتکار عمل را به دست بگیرند و کیف‌های پارچه‌ای یا کیسه کنفی را با خود حمل کنند. ما به عنوان شهروندان مسئول نباید از کیسه‌های پلاستیکی استفاده کنیم.»
وقت آن است که با کشورهای
دیگر هم‌صدا شویم
فهرست کشورهایی که ممنوعیت‌هایی درباره کیسه‌های پلاستیکی اعمال کرده‌اند، هر سال بلندبالاتر می‌شود و قوانین مرتبط به تدریج سخت‌گیرانه‌تر می‌شود تا همه به سمت ممنوعیت کامل پیش بروند. بنگلادش اولین کشوری بود که قانون ممنوعیت کیسه‌های پلاستیکی را در سال 2002 اعمال کرد و در حال حاضر بیش از 80 کشور در جهان ممنوعیت‌ کامل یا جزئی استفاده از کیسه‌های پلاستیکی یکبار مصرف را اجرا می‌کنند، از جمله بیش از 30 کشور آفریقایی. آذری می‌گوید: «استفاده از کیسه‌های پلاستیکی دسته‌دار در کنیا شدیدترین ممنوعیت را در جهان دارد. این کشور از 2017 این ممنوعیت را اعلام کرد و دلیلش این بود که سیل شدید کیسه‌های پلاستیکی راه‌های آبی این کشور را بسته و سیستم زهکشی را دچار اختلال کرده بود. علاوه بر این دولت برای اعمال قانون به تحقیقی استناد کرد که نشان می‌داد این کیسه‌ها در معده بیش از نیمی از گاوها پیدا شده است. بنابراین مجاب شدند که برای حفظ کشور قوانینی را وضع کند، بر این اساس تولید، واردات و فروش کیسه‌های پلاستیکی در کنیا ممنوع شد و در حال حاضر مجازات استفاده از کیسه پلاستیکی 4 سال حبس یا 40 هزار دلار جریمه دارد.» آمریکا که «مصرف‌گراترین کشور جهان شناخته می‌شود و بعد از استرالیا بیشترین میزان پلاستیک را وارد محیط زیست می‌کند»، هم به این ممنوعیت پیوسته و در نیویورک و سانفرانسیسکو ممنوعیت‌هایی اعمال شده است. این پژوهشگر حوزه پسماند با اشاره به فراگیر نبود این ممنوعیت در همه ایالات آمریکا اما می‌گوید: «حتی وضع نشدن قانون ممنوعیت در همه نقاط این کشور باعث نشده به راحتی و در همه جا از کیسه‌های پلاستیکی استفاده شود و در مواردی استفاده از این کیسه‌ها برای غذای آماده یا دارو ممنوع است اما ما در ایران به خطر مواد پلاستیکی یکبارمصرف کاملا بی‌توجهیم و همه‌جا پر از کیسه‌های پلاستیکی است. اتحادیه اروپا بعد از هشدار دانشمندان این موضوع را جدی گرفت و کشورهای فقیری مثل کنیا و رواندا وقتی به شکل واقعی در زندگی‌شان با تبعات استفاده از کیسه‌های پلاستیکی مواجه شدند، پیگیر وضع قانون شدند.
او با اشاره به اینکه مشکلات پسماند و زباله‌ها در ایران و اعتراضاتی چون ماجرای سراوان هشدار می‌دهد: «تصمیم‌گیران کشور با توجه به شرایط امروز و اعتراضات هر روزه باید بدانند که اکنون با بحران مواجه‌ایم. وقتش رسیده که ما هم از دولت بخواهیم ممنوعیت‌هایی درباره کیسه‌های پلاستیکی اعمال کند.»