در شرایطی که بسیاری از ناظران معتقدند که عمده اهداف شش برنامه توسعه پیشین محقق نشده، دولت، مجلس، مجمع تشخیص مصلحت نظام و البته شورای نگهبان خود را برای ورود به روند تدوین و تصویب برنامه هفتم توسعه آماده می‌کنند و در این میان همچنان این پرسش پابرجاست که چرا هیچ‌یک از برنامه‌های پیشین توسعه در دستیابی به اهدافی که در نظر داشتند، ناکام بودند؟

بعدازظهر نخستین روز همین هفته بود که خبر تایید پیش‌نویس سیاست‌‌های کلی برنامه هفتم توسعه ازسوی رهبری و ابلاغ آن به این مجمع به نقل از روابط عمومی مجمع تشخیص مصلحت نظام روی خروجی خبرگزاری‌ها رفت. خبری که در بخشی از آن دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام با بیان پس از تایید مقام معظم رهبری برای بررسی به مجمع ابلاغ شد، گفت: «ابتدا ۳۲۰ بند پیشنهاد شد که پس از بررسی در کمیسیون مشترک مجمع به ۴۵ بند رسید و پس از آن به ۲۹ بند کاهش یافت و نهایتا متن حاضر در قالب ۲۱ بند پیش روی اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام قرار دارد.» محمدباقر ذوالقدر که حالا چند صباحی است در پی پیوستن محسن رضایی به دولت به‌عنوان معاون اقتصادی ریاست‌جمهوری، در قامت دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام فعالیت می‌کند، در سخنانی با اشاره به روند تهیه متن سیاست‌های کلی برنامه هفتم توسعه از انجام کاری دقیق و علمی در بازه زمانی حدوداً دو ساله از ابتدای سال 99 تا نیمه بهمن‌ماه 1400 در دبیرخانه مجمع تشخیص مصلحت نظام خبر داد و گفت که «برای نخستین‌بار در قالب جمع‌سپاری، حدود ۸۰۰۰ صفحه از نظرات همه صاحب‌نظران و کارشناسان تهیه شد و مورد بررسی قرار گرفت.» این در حالی است که به‌گفته دبیر مجمع تشخیص مصلحت نظام، عمده تفاوت سیاست‌های کلی برنامه هفتم توسعه نسبت‌به سیاست‌های کلی برنامه‌های پیشین، «مسئله‌محوری» به‌جای «موضوع‌محوری» بوده و همین تغییر اساسی حالا مجمع تشخیص را امیدوار کرده که با تدوین این سیاست‌ها بتواند به نقشه راهی مطلوب برای حل مهمترین چالش‌ها و مسائل کشور دست یابد.

با نگاهی به برنامه‌های توسعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی درخواهیم یافت که بیشترین میزان تحقق این برنامه‌ها مربوط به برنامه سوم توسعه بوده است

اما در حالی که یک روز پس از انتشار این خبر در ارتباط با تلاش مجمع تشخیص مصلحت نظام در خصوص تدوین برنامه توسعه پنج‌ساله منطبق بر واقعیت، یک نماینده ادوار مجلس تاکید کرده «تاکنون هیچ‌یک از برنامه‌های پنج‌‌ساله توسعه منطبق بر واقعیات کشور تدوین نشده» و گفته «این برنامه‌ها عموما بلندپروازانه و بدون توجه به واقعیت‌های اقتصادی کشور نوشته شده‌»، روابط‌عمومی مجمع تشخیص مصلحت نظام از دیدار رئیس این مجمع و رئیس مجلس خبر داده است. دیداری که در آن محمدباقر قالیباف و صادق آملی‌لاریجانی درباره سیاست‌های کلی برنامه هفتم توسعه بحث و تبادل‌نظر کرده و با تاکید بر همکاری مجلس و مجمع در تدوین سیاست‌های کلی ابراز امیدواری کردند که متنی دقیق و کارشناسی شده برای تقدیم به رهبر انقلاب و ارایه به دولت برای تنظیم لایحه برنامه هفتم، تدوین شود و همینطور همکاری‌های هیات عالی نظارت و مجلس ادامه یابد. این در حالی بود که به‌گفته جواد آرین‌منش، نماینده ادوار مجلس و چهره سیاسی اصولگرایی که از عدم انطباق تمامی برنامه‌های توسعه در 43 سال گذشته با واقعیات اقتصاد مملکت سخن گفته، «مهم‌ترین هدف در برنامه ششم توسعه دست‌یابی به رشد اقتصادی 8 درصد بود» و در حالی که «این میزان رشد اقتصادی قرار بود از طریق رشد کشاورزی به میزان ۹‌.۳ درصد، رشد درآمدهای نفتی به میزان بیش از ۹ درصد، رشد صنعت به میزان حدود ۹ درصد، رشد درآمدهای معدنی به میزان بیش از 8 درصد و مواردی از این دست حاصل شود، اکنون که زمان اجرای برنامه ششم پایان یافته، می‌بینیم اهداف این برنامه کمتر از ۱۰ درصد محقق شده است.»
اما چرا تاکنون هیچ‌یک از برنامه‌های توسعه در ایران به میزان مورد انتظار ناظران محقق نشده است؟!
صرف‌نظر از وضعیت تدوین، تصویب، اجرا و میزان تحقق برنامه‌های توسعه در دوران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و آن‌چه در دیگر کشورهای در حال توسعه رقم خورده و می‌خورد، با نگاهی به برنامه‌های توسعه پس از پیروزی انقلاب اسلامی درخواهیم یافت که بیشترین میزان تحقق این برنامه‌ها مربوط به برنامه سوم توسعه بوده است. این در حالی است نخستین برنامه توسعه کشور در دوران پس از پیروزی انقلاب، برنامه‌ای است که پس از اتمام جنگ تحمیلی 8 ساله یعنی از سال 68 آغاز شد و به‌مدت 5 سال ادامه یافت و در سال 72 به پایان رسید. برنامه اول توسعه که توانست به رشد متوسط سالانه 7.52 درصد در سال دست یابد. با پایان برنامه اول توسعه در سال 72، با توجه به ایجاد مشکلات در اجرای برنامه اول، تصویب و اجرای برنامه دوم توسعه تا 2 سال بعد، یعنی تا سال 72 به تاخیر افتاد و کشور عملاً یکی، دو سالی را بدون برنامه اداره شد.
پس از آن نوبت به برنامه دوم توسعه رسید. برنامه‌ای که به‌منظور توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران برای مدت 5 سال یعنی از سال 74 تا 78 تدوین شد و در حالی که الگوی برنامه دوم، برنامه‌ریزی جامع اقتصادی و استراتژی برنامه، رشد و توسعه پایدار، حمایت از صنایع داخلی و کاهش وابستگی به درآمد نفت با هدف رشد سالانه 5.1 درصد در طول برنامه پیش‌بینی شده بود، در عمل به این میزان دست پیدا نکرد.

اجرای برنامه ششم توسعه هم‌اکنون در انتهای راه قرار دارد و در شرایطی دولت خود را برای تدوین برنامه هفتم توسعه آماده می‌کند که همچنان به تحقق اهداف برنامه‌های توسعه امیدی نیست

برنامه سوم توسعه که برای اجرا در بازه زمانی پنج‌ساله از سال 79 تا 83 تصویب شد، رشد اقتصادی سالانه 6 درصد (حداقل رشد قابل قبول دولت برای اقتصاد ایران) را پیش‌بینی کرده بود و این درحالی بود که میانگین رشد سرمایه‌گذاری در این دوران 7.18 درصد تعیین شد. میانگین رشدی که تحقق آن نیازمند پس‌انداز عمومی از طریق ایجاد امنیت اقتصادی و قضایی مطمئن و جلب اعتماد عمومی نسبت به سیاست‌های کلان اقتصادی دولت بود و چنان‌که اشاره شد نسبت‌به 2 برنامه توسعه پیش از این برنامه و البته نسبت‌به 3 برنامه‌ای که پس از آن تدوین، تصویب و اجرا شده، موفق‌تر بوده است.
پس از آن نوبت به برنامه چهارم توسعه برای اجرا در بازه زمانی 84 تا 88 رسید. برنامه‌ای که در چارچوب چشم‌انداز آینده در افق 1404 و با الگوی رشد پایدار اقتصادی استوار بر دانایی و رویکرد جهانی، برای اصلاح ساختارها و فرآیندهای جامعه تهیه و تدوین شد و در حالی رشد اقتصادی 8 درصدی را هدف‌گذاری کرده بود که بنابر برخی ارزیابی‌ها، از جمله ناکام‌ترین تجارب اجرای برنامه در ایران بوده و اغلب اهداف آن محقق نشد.
برنامه پنجم توسعه نیز در حالی در سال 90 رسماً آغاز و تا سال 95 ادامه یافت که با توجه به آن‌که گزارش رسمی عملکرد این برنامه منتشر نشد، نمی‌توان ارزیابی دقیقی از آن به دست داد. پس از آن با اجرای برنامه ششم توسعه رسید که هم‌اکنون در انتهای راه قرار دارد و در شرایطی دولت خود را برای تدوین برنامه هفتم توسعه آماده می‌کند که همچنان امیدی به بهبود اوضاع از این حیث وجود ندارد.