| پیام ما | اولین روز نجوم قرن تازه خورشیدی، با شعار «نجوم و توسعه پایدار» در کشور برگزار شد. همه ساله در این روز گروه‌های نجومی در دنیا به ترویج و توسعه علم نجوم می‌پردازند. حفاظت از آسمان تاریک، گردشگری پایدار و توسعه کارآفرینی علمی و… دستمایه انتخاب شعار روز نجوم امسال در ایران شده است. با توجه به شعار و اهداف انتخاب شده برای هفته و روز نجوم امسال، گروه‌های نجومی برنامه‌ها و محتواهای متنوعی را برای عرضه به عموم مردم تدارک دیدند. توجه به نقش آگاهی عموم مردم در توسعه پایدار، حفاظت از آسمان تاریک و اکوسیستم شب، توسعه پایدار گردشگری نجومی از مهم‌ترین موضوعاتی بود که در این هفته به آن پرداخته شد. در ادامه یادداشت‌هایی درباره شعار امسال و تاثیر روز نجوم در شناسایی این علم به مردم آمده است.

گاهی به آسمان نگاه کن

| امیرعلی مومنی |

| پژوهشگر ارتباطات |

نگاه به آسمان از پشت چشمی یک تلسکوپ می‌تواند زندگی را برای همیشه تغییر دهد. این جمله در نگاه اول شاید کمی اغراق‌آمیز به نظر برسد اما حقیقتی است که بارها شاهد آن بوده‌ایم. دیدن حلقه‌های زحل یا گودال‌های سطح ماه از پشت چشمی یک تلسکوپ آماتوری می‌تواند تلنگری برای شروع یک مسیر شگفت‌انگیز در دنیای علم نجوم باشد. همین نگاه ساده به آسمان، بهانه برگزاری رویدادی جهانی به نام روز نجوم است که در آن منجمان آماتور ابزارهای رصدی خود را در شهر میان مردم می‌آورند و فرصت نگاه به آسمان برای عموم فراهم می‌شود. علاوه بر این در بسیاری از کشورها در این روز رصدخانه‌های بزرگ و مراکز علمی درهای خود را به روی عموم مردم می‌گشایند و علم و دانش خود را با آن‌ها به اشتراک می‌گذارند. یکی از اهداف اصلی در این روز ایجاد فرصتی برابر برای همگان به منظور رصد آسمان و دانستن بیشتر از آن است. در واقع این رویداد ترویجی زمانی رسالت خود را تحقق می‌بخشد که عمومی‌سازی علم را به درستی برای همگان انجام دهد؛ امری که در کشور ما شاید در سال‌های اخیر توجه چندانی به آن نشده‌است. گروه‌های نجومی در سال‌های اخیر پیش از همه‌گیری کرونا در اکثر شهرهای بزرگ روز نجوم را برگزار می‌کردند اما نکته‌ای که در این میان مطرح است، جامعه هدف در برگزاری این رویداد است. در چند سال گذشته در شهر تهران روز نجوم عموما در مکان‌های معدودی شامل چند مرکز علم یا پارک که تعداد آن‌ها به سختی به انگشتان یک دست می‌رسد برگزار شده‌است که عموم آن‌ها در مناطق شمال شهر واقع شده‌اند؛ مناطقی که در حالت عادی نیز برای همسایگان خود دسترسی نسبتا مناسبی به امکانات آموزشی و ابزارهای علمی داشته‌اند. با این وجود این سوال مطرح می‌شود که ما در روز نجوم علم را برای چه کسانی ترویج می‌کنیم؟ اگر هدف این روز آوردن علم نجوم به میان همه مردم است، پس چرا تنها محدود به برخی مناطق خاص شهر است. با وجود چنین شرایطی هدف ترویجی این رویداد برای عموم در حاشیه قرار گرفته و تنها برگزار شدن آن مورد توجه قرار گرفته‌است. جمع شدن گروه‌های نجومی مختلف در یک مکان که خود دارای امکانات رصدی و آموزشی است، در نگاه اول یک رویداد باشکوه به نظر می‌رسد اما اگر به خروجی آن نگاه کنیم، بازده کمی داشته و جامعه هدف محدودی را در بر می‌گیرد. در حالی که اگر هر یک از این گروه‌ها تنها با یک ابزار در پارک‌های اقصی نقاط شهر مستقر شوند جمعیت هدف به طور نمایی افزایش یافته و عمومی‌سازی علم به طور موثرتری برای همگان انجام می‌شود. خلاف اکثر کشورها که جامعه نجوم آماتوری آن‌ها را افراد میان‌سال تشکیل می‌دهد، جامعه نجوم آماتوری ایران را جوانانی خوش‌فکر و با انگیزه تشکیل می‌دهند که ظرفیت‌های بالایی برای انجام پروژه‌های ترویجی و عمومی‌سازی علم دارند.
علاوه بر این در سال‌های اخیر به حضور منجمان حرفه‌ای در عمومی‌سازی علم توجه ویژه‌ای شده‌است. در واقع یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار‌، برقراری ارتباط میان جامعه حرفه‌ای علم و عموم مردم آگاه‌سازی آنان است. بسیاری از سازمان‌های علمی سراسر جهان، همچون رصدخانه‌های بزرگ و پژوهشگاه‌ها برنامه‌های منظمی را برای عمومی‌سازی تحقیقات خود و ارائه علم به زبان ساده برای عموم مردم دارند. سالانه بخش قابل توجهی از بودجه این سازمان‌ها صرف عمومی‌سازی و ترویج علم برای عموم و آگاهی آن‌ها از تحقیقات علمی، بودجه صرف شده برای ماموریت‌ها و دستاوردها و نتایج آن‌ها می‌شود. اما در جامعه نجوم ایران، منجمان حرفه‌ای تا حدودی از جامعه نجوم آماتوری و عموم مردم فاصله گرفته‌اند و توجه چندانی به عمومی‌سازی علم ندارند. بسیاری از تحقیقات علمی در ایران نیز به صورت چراغ خاموش و در هاله‌ای از ابهام در جریان هستند. در این میان نبود ارتباط‌گران حرفه‌ای علم به چشم می‌آید که پل ارتباطی میان دانشمندان و عموم مردم را برقرار سازند و علم روز و دست‌اول را به شیوه درست در دسترس همگان قرار دهند. برقراری این ارتباط نقش قابل توجهی در ترویج علم و توسعه پایدار جامعه را به همراه دارد و از فرصت‌هایی همچون روز نجوم می‌توان برای آن بهره گرفت. با یک بازنگری در شیوه برگزاری روز نجوم در ایران، می‌توان از این ظرفیت موجود بهره بیشتری برد و در راستای هدف اصلی این رویداد، لذت رصد آسمان برای همگان را فراهم کرد. فراموش نکنیم که نگاهی به آسمان از پشت چشمی یک تلسکوپ می‌تواند زندگی یک شخص را برای همیشه تغییر دهد؛ پس چه بهتر که شانس این نگاه را برای یک بار هم که شده به یکدیگر هدیه دهیم.

آسمان تاریک، میراثی جهانی

| نازنین زهرا بابایی |

| فعال نجوم آماتوری |

هر نور مصنوعی‌ای که مورد نیاز نباشد، یک آلاینده است که عواقب جدی در پی دارد. آلودگی نوری که در اثر استفاده نامناسب و بیش از اندازه از نورهای مصنوعی و در نتیجه روشن شدن بیش از حد محیط به وجود می‌آید، با نرخ دو برابر رشد جمعیت در حال افزایش است می‌توان گفت که اکنون 83 درصد از جمعیت جهان زیر آسمان آلوده به نور زندگی می‌کنند.
آلودگی نوری می‌تواند حیات وحش را مختل کند، سلامت انسان را به خطر بیاندازد، باعث هدر رفت سرمایه و انرژی شود، این نور بر تغییرات اقلیمی تاثیر می‌گذارد و دید ما را از آسمان بالای سرمان محدود کند.
همچنین نورپردازی درختان در طول شب باعث به هم ریختن چرخه فتوسنتز آن‌ها می‌شود. درختان در فصل پاییز خزان نمی‌کنند و طبیعتاً در فصل بهار دیرتر شکوفه می‌زنند.
اثر آلودگی نوری در حیوانات به عنوان مثال پرندگان مهاجر نیز بسیار مشهود است. پرندگان به علت آلودگی نوری از مسیر مهاجرت خود منحرف شده و تلف می‌شوند. همچنین لاک پشت‌هایی که در زمان تخم‌گذاری از طریق تلالو نور ماه روی دریا مسیر خود را به سمت ساحل پیدا می‌کنند، با افزایش نورهای مصنوعی راه خود را گم کرده و حتی در معرض خطر انقراض قرار می‌گیرند.
در انسان ترشح هورمون ملاتونین، هورمون تنظیم کننده ساعت بدن و چرخه خواب، تنها در صورتی به درستی و به موقع اتفاق می‌ا‌فتد که اتاق خواب ما کاملاً تاریک باشد. همچنین خیرگی چشم در اثر نور زیاد تلویزیون‌های شهری، پروژکتورها و نورپردازی نامناسب جاده‌ها و به دنبال آن تصادفات جاده‌ای از اثرات دیگر آلودگی نوری بر انسان است.
ساده‌ترین راه برای کاهش آلودگی نوری، استفاده از لامپ‌هایی با سرپوش‌های هشتی شکل است که نور را به سمت زمین هدایت کنند و جایی را روشن کنند که نیاز به روشن بودن دارد. این کار علاوه بر کاهش آلودگی نوری و جلوگیری از هدر رفت نور به سمت آسمان، باعث کاهش اتلاف انرژی نیز می‌شود.
امروزه آلودگی نوری به موضوعی مورد بحث میان دانشمندان، سیاستمدان و عموم مردم تبدیل شده در همین راستا انجمن بین‌المللی آسمان تاریک از سال 1988 جنبشی را برای محافظت از آسمان شب در برابر آلودگی نوری به راه انداخته که تاکنون تاثیرات مهمی بر آگاهی بخشی به عموم مردم در خصوص این نوع از آلودگی داشته است.
هیئت مدیره این انجمن در سال 2019 با مشارکت دغدغه‌مندان این حوزه از سراسر جهان برنامه جدیدی برای کاهش رشد آلودگی نوری و معکوس کردن آن تدوین کرده‌ است. چشم‌انداز این برنامه محافظت از آسمان شبِ تاریک و پر ستاره در سراسر جهان است. آسمان شب در این چشم‌انداز به عنوان میراثی در نظر گرفته می‌شود که همه موجودات زنده از آن بهره می‌برند. هدفی که فعالان مبارزه با آلودگی نوری در راستای این چشم‌انداز دنبال می‌کنند، محافظت از آسمان در برابر آلودگی نوری است. رسیدن به چنین هدفی نیازمند مشارکت دستگاه‌های مختلف در سراسر جهان است. همراهی سیاست‌گذاران، دولتمردان و مدیران صنایع در کاهش آلودگی نوری امری ضروری است. مدافعان آسمان تاریک خلاف آنچه در ابتدا به نظر می‌آید به دنبال خاموشی شهرها و چراغ‌ها نیستند، بلکه هدف آن‌ها ترویج نورپردازی مسئولانه فضای باز است. نورپردازی که زیبا، بی‌ضرر و کاربردی است. در هفته نجوم امسال هم به منظور آگاهی بخشی به عموم مردم درباره پیامدهای آلودگی نوری یک روز به نام آسمان تاریک و توسعه پایدار نامگذاری شد.

کارآفرینی و توسعه پایدار

| نداجعفری |

| کیهان‌شناس |

علم نجوم یکی از زیر شاخه‌های رشته فیزیک است که از دیرباز یکی از هیجان انگیزترین علوم محسوب می‌شده است و شاخه‌ها و گرایش‌های متنوعی دارد. فعالیت‌های منجمان به دو دسته کلی نجوم آماتوری و نجوم حرفه‌ای طبقه‌بندی می‌شود.
منجم حرفه‌ای یعنی فردی که نجوم را به صورت آکادمیک و دانشگاهی دنبال می‌کند و نجوم یا هر کدام از گرایش‌های وابسته آن، شغل و حرفه اصلی او محسوب می‌شود؛ مثل فعالیت در رصدخانه‌های معتبر دنیا، تحلیل داده‌های رصدی، تدریس در دانشگاه و … . در مقابل این تعریف، منجم آماتور به فردی گفته می‌شود که به صورت غیر آکادمیک و از روی علاقه شخصی به آموختن نجوم می‌پردازد.
اما آنچه در این بحث از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است کارآفرینی در حوزه نجوم آماتوری است که علاقمندان بسیار زیادی دارد.
یکی از فعالیت‌های مورد علاقه منجمان، ترویج و توسعه علم نجوم است. اما شاید آنچه به اشتباه در فعالیت‌های ترویجی جا افتاده این است که افراد و گروه‌هایی که فعالیت‌های ترویجی دارند نباید درآمدزایی داشته باشند. هر فعالیت علمی-ترویجی نیاز به پشتوانه مالی هرچند اندک دارد که موجب دوام و توسعه آن فعالیت است.
بنابراین در دنیای مدرن امروزی، کارآفرینی در حوزه نجوم نقش بسیار کلیدی در دوام و توسعه این علم خواهد داشت. لغت «کارآفرینی» واژه ای با قدمت سیصد سال با ریشه فرانسوی است که در ابتدا مورد توجه و استفاده اقتصاددان‌ها قرار گرفت. اما اینکه کارآفرینی را یک علم بدانیم و آن را به عنوان یک مسیر شغلی جدی به رسمیت بشناسیم، یک اتفاق نوین، طی یک قرن اخیر است. در مفهوم کارآفرینی، نوآوری نقش مهمی دارد و تاثیر بسزایی در موفقیت خواهد داشت. کارآفرینی در حوزه علم نجوم مانند هر شاخه دیگری مستلزم به کار گیری یک شیوه و ساختار‌ جدید و نوآورانه برای توسعه یک محصول قدیمی است بنابراین ساختن مسیرهای جدید در محیط کسب و کار اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند. در مقوله کارآفرینی در حوزه علم نجوم، 2 نکته بسیار ضروری است.اول آنکه بین کارآفرینی و شغل آفرینی تفاوت است. طبق تعاریف، کارآفرینی یک فرایند است که طی آن افراد، فرصت‌هایی را که می‌بینند، بدون ‌توجه به منابعی که در حال حاضر در اختیار دارند، تعقیب می‌کنند تا بتوانند از فعالیت‌ها و خدماتی که در آینده خلق خواهد شد. دوم آنکه کارآفرینی موفق با ارزش آفرینی همراه است. کسب و کاری که برای هزاران نفر شغل ایجاد می‌کند، اما ارزش آفرین نیست، دوام چندانی ندارد. کارآفرینیِ موفق در حوزه علم، به خدمت گرفتن ثروت برای ترویج علم است.