بازگشت نفر اول تیم مذاکره هسته‌ای ایران از وین برای رایزنی با مسئولان کشور در کنار بازگشت دیگر تیم‌های مذاکره‌کننده هسته‌ای به علاوه آغاز جنگ اوکراین و حمله نظامی روسیه به این کشور و رویارویی علنی روسیه با اروپا و آمریکا، همه سبب شده تا فرصت برای دستیابی به توافقی برای احیای برجام محدودتر از گذشته شود. تنش‌های روسیه و نقش پررنگ این کشور در احیای توافق برجام در مذاکرات برگزار شده در دولت ابراهیم رئیسی سبب شده تا آینده برجام دوباره به خطر بیافتد. در تهران هم نمایندگان مجلس از یک سو و نهادهای بالادستی پارلمان و البته تندروها انتقاداتی را به روند مذاکرات داشته‌اند. انتقاداتی که با برگزاری جلسه غیرعلنی در مجلس و توضیح در نشست شورای عالی امنیت ملی تلاش برای رفع آن‌ها صورت می‌گیرد. قانون اقدام راهبردی پارلمان هم در این میان از قرار معلوم به عاملی دست و پا گیر برای مذاکره کنندگان تبدیل شده است. قانونی که هدف اصلی از تصویب آن، تحدید دولت روحانی و اختیاراتش برای مذاکرات هسته‌ای بود ولی حالا نوک پیکانش علیه دولت رئیسی است.

مذاکرات هسته‌ای ایران با روسیه، چین، آلمان، فرانسه، بریتانیا و البته ایالات متحده آمریکا دور نهایی خود را پشت سر می‌گذارد ولی هنوز دستیابی به توافق قطعی نیست. اختلافاتی همچنان باقی مانده که نیازمند اخذ تصمیم سیاسی در پایتخت‌هاست. ایران در زمان ریاست جمهوری حسن روحانی و به اذعان او، می‌توانست به توافق برای احیای برجام و رفع تحریم‌ها دست یابد ولی تصویب مصوبه «اقدام راهبردی» مجلس یازدهم از یک سو و مخالفت‌های نهادهای بالادستی با توافق دوباره در دولت حسن روحانی سبب شد تا این مهم به دولت رئیسی واگذار شود. روحانی در دوران ریاست جمهوری‌اش صراحتا به این مساله اشاره و از آن انتقاد کرده بود. رئیسی که روی کار آمد، چندماهی مذاکرات متوقف شد. ایران خواستار بررسی توافقات پیشین بود. سرانجام با رایزنی ایران با روس‌ها و البته طرف چینی، مذاکرات از سر گرفته شد اما اینبار با نقش پررنگ‌تر روسیه. میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در مذاکرات عملا به سخنگوی ایران تبدیل شده بود. طرف ایرانی سکوت می‌کرد و او اخبار را ارائه می‌داد و با طرف‌های آمریکایی و اروپایی رایزنی می‌کرد. با همه این‌ها دو طرف به توافق نزدیک و نزدیک‌تر شدند و برجام در آستانه احیا قرار گرفت تا اینکه نوبت به چند و چون لغو تحریم‌ها رسید و البته بازگشت ایران به تعهداتش. مصوبه اقدام راهبردی مجلس تاکید دارد که همه تحریم‌ها باید به صورت همزمان لغو شود حال آنکه آنچه در وین می‌گذرد، حکایت از حصول توافقات اولیه بر سر لغو گام به گام تحریم‌ها و بازگشت ایران به تعهدات بود. چیزی شبیه به آنچه رویترز منتشر کرد و ایران تکذیب. همه این‌ها اما با جنگ اوکراین تحت‌الشاع قرار گرفت. حالا عقربه‌های ساعت برای ایران به سرعت می‌گذرد. اروپا و آمریکا مقابل روسیه قرار گرفته‌اند. مقابله‌ای که با توجه به نقش پررنگ روس‌ها در مذاکرات، می‌تواند همه آنچه تا امروز رشته شده را پنبه کند به همین دلیل هم به نظر می‌رسد تلاش‌ها برای اقناع تهران، دوچندان شده است.
گام اول، شعام
شورای عالی امنیت ملی این روزها اصلی‌ترین نهاد تنظیم کننده روند مذاکرات در ایران است. علی شمخانی، دبیر این شورا نیز در روزهای برگزاری مذاکرات تلاش کرده بود در توئیتر، موضع جمهوری اسلامی در قبال اخبار منتشر شده از روند مذاکرات را اعلام کند. «نور نیوز»، رسانه متعلق به دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی نیز بیش از هر رسانه دیگری در ایران به اخبار منتشر شده واکنش نشان می‌داد واز تیم هسته‌ای حمایت می‌کرد. ارتباط این شورا با رهبری به عنوان عالی‌ترین مقام جمهوری اسلامی و اعتبار یافتن مصوباتش پس از تایید او، دیگر عامل اهمیت این نهاد است. علی باقری‌کنی، مذاکره کننده ارشد ایران در بازگشت از وین در نشست این شورا که با حضور رئیس مجلس شورای اسلامی و دیگر مقامات ارشد نظام برگزار شد، حضور پیدا کرد. طبیعتا اخبار خاصی در این زمینه منتشر نشده است ولی «نورنیوز» دیروز نوشت: «شورای عالی امنیت ملی در آخرین جلسه خود با بررسی روند و نتایجی که تاکنون از مذاکرات وین حاصل شده بر ضرورت تحقق مطالبات قانونی و منطقی ایران که در محدوده خطوط قرمز کشورمان قرار دارد تاکید کرده است. علی باقری مذاکره کننده ارشد جمهوری اسلامی ایران یکشنبه شب با دستور کار مشخص برای پیگیری مذاکرات با هدف حل مشکلات باقی مانده که حصول توافق را با چالش‌های مهمی مواجه کرده عازم وین می‌شود. تداوم رویکرد غیر قابل قبول طرف‌های غربی برای حل مسائل باقی مانده، موجب طولانی شدن بی دلیل مذاکرات و ایجاد شرایط غیر قابل پیش بینی شده است. در جلسه شورای عالی امنیت ملی بر ضرورت حل سریع مسائل باقی مانده که مذاکرات را در “مرز توافق یا بن بست” قرار داده، تاکید و پذیرش هرگونه توافق منوط به تعیین تکلیف این موضوعات شده است. از نظر ایران هیچ‌گونه قید زمانی نمی‌تواند مانع ادامه مذاکرات تا حصول نتیجه و دستیابی به توافق خوب شود و فضاسازی‌های رسانه‌ای در مورد به پایان رسیدن زمان مذاکرات و… نباید مورد اعتنا قرار بگیرد.»
گام دوم، پارلمان
مصوبه اقدام راهبردی مجلس در زمان روحانی به مانعی برای توافق تبدیل شد. البته که تهران اجازه توافق را به دولت روحانی نداد ولی حالا هم نمایندگان بر اجرای مصوبه خود و لغو کامل تحریم‌ها اصرار دارند. دیروز در مجلس نشستی غیرعلنی در همین زمینه برگزار و قالیباف روند مذاکرات و جزئیات نشست شورای عالی امنیت ملی را به اطلاع نمایندگان رساند. حسین نوش‌آبادی، رئیس فراکسیون دیپلماسی مجلس به «ایسنا» گفت: «آقای قالیباف گزارش اجماعی و کلی بسته از جلسه دیروز شورای عالی امنیت ملی و مباحث مطرح شده بیان کرد و همچنین به ارائه توضیحاتی درباره سیاست‌هایی که باید اعمال شود، و تصمیم‌گیری‌هایی که نسبت به این مسائل باید صورت گیرد،‌ پرداخت. آقای قالیباف ورودی به بحث‌های جزئی و تصمیم گیری‌ها نداشت، صرفا گزارشی بود تا نمایندگان در جریان مذاکرات قرار گیرند، البته که نظر مجلس این است که قانون اقدام راهبردی برای لغو تحریم‌ها مدنظر قرار گرفته و منافع ملی حفظ شود. علاوه بر این باید نظام ناعادلانه ای که غربی‌ها و آمریکایی ها دنبال می کنند تحت عنوان تحریم‌ها، لغو شود.» با این حال با اظهارات سیدنظام‌الدین موسوی، سخنگوی هیات رئیسه مجلس به نظر می‌رسد هنوز اختلافات بر سر اخذ تضمین در کنار چند و چون لغو تحریم‌ها پابرجاست. او گفته است: «جلسه غیرعلنی نمایندگان با رئیس مجلس درباره مذاکرات هسته‌ای برگزار شد و تاکید بر این است که آمریکایی‌ها باید ضمانت بدهند. در مذاکرات هسته‌ای در درجه اول باید قانون اقدام راهبردی مصوب مجلس در نظر گرفته شود. چارچوب مذاکرات باید در همین مسیر باشد؛ مجلس بر این موضوع نظارت می‌کند و ما از مذاکره‌کنندگان در چارچوب منافع ملی حمایت می‌کنیم. آقای قالیباف تاکید کرد موضوع هسته‌ای برای ما مهم است و از حقوق هسته‌ای خود عدول نمی‌کنیم و هر مذاکره و توافقی باید حقوق هسته‌ای ما را تضمین کند. ما با تحریم‌های ظالمانه آمریکا مواجه هستیم، اگر جایی تعهد یا تضمینی می‌دهیم، باید تعهد متقابل هم وجود داشته باشد که رفع تحریم‌ها و انتفاع اقتصادی باشد. آمریکا باید در مقابل تعهداتش ضمانت بدهد؛ ضمانت‌ها مختلف است، مثلا ضمانت ذاتی، حقوقی، سیاسی و اقتصادی که اگر این ضمانت‌ها وجود نداشته باشد تعهدات ما بی معنی خواهد بود؛ تعهد همراه با ضمانت است.»
مخالفت با محدودیت زمانی
به نظر می‌رسد دور جدید مذاکرات نه تنها شاهد تنش میان روسیه با کشورهای اروپایی و آمریکایی خواهد بود بلکه با اختلاف تهران و واشنگتن بر سر اخذ تضمین و البته لغو تحریم‌ها، سخت‌تر از گذشته باشد. در این میان ایران تاکید دارد که محدودیت زمانی را به رسمیت نمی‌شناسد. این در حالیست که شکنندگی اقتصاد ایران در کنار جنگ اوکراین از دید تحلیل‌گران، توافق سریع، بهترین گزینه جمهوری اسلامی محسوب می‌شود. با این حال سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه گفته است: «سفر آقای دکتر باقری به تهران، سفری عادی مانند دیگر سفرهاست که تاکنون انجام شده و هدف از آن، مشورت و دریافت دستورالعمل‌ها برای بازگشت به وین است. ما درباره پرسش‌ها یا ادعاهای سیاسی که آژانس در خصوص برخی اقدامات کشورمان مطرح کرده که از نظر ما محلی نداشته است پاسخ دادیم؛ این پرونده باید بسته شود.» سخنگوی دستگاه دیپلماسی بسته شدن پرونده ادعاهای سیاسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی علیه ایران را ضروری دانست و تاکید کرد که «ایران هیچ ضرب الاجلی را قبول نمی‌کند.» ابراهیم نکو، نماینده پیشین مجلس اما با تاکید بر لزوم توافق در کوتاه‌ترین زمان، گفته است: «پیش بینی من این است که اگر توافقی صورت بگیرد، ایران به حداقل‌هایی که از سوی دولت آمریکا تضمین شده باشد کفایت می‌کند. این اقدام منطقی هم هست چون همان طور که اشاره کردم قوانین آمریکا به روسای جمهور این کشور اجازه تضمین‌های مادام‌العمر را نمی دهد، بنابراین ما باید از فرصت دوره بایدن استفاده کرده و طلب‌های خود را از سایر کشورها گرفته و در زمینه زیرساخت‌ها سرمایه‌گذاری کنیم تا اگر در آینده توافق بهم خورد بتوانیم براساس این سرمایه گذاری ها برای مدت طولانی به مسیر خود ادامه دهیم.»