چند سالی بود که چرنوبیل به یکی از جاذبه‌های گردشگری دنیا تبدیل شده بود. بعد از پخش سریال محبوب و فراگیر چرنوبیل در سال ۲۰۱۹، گردشگری این منطقه ۳۰درصد تا ۴۰درصد رونق پیدا کرد. این نیروگاه هسته‌ای مدتی پس از فاجعه ۱۹۸۶ و شکوفایی گونه‌های جانوری مختلف به یکی از پروژه‌های غیرمنتظره و موفق محیط زیستی تبدیل شد. پنجشنبه گذشته در ۲۴ فوریه ۲۰۲۲ نیروهای نظامی روسیه با حمله به اوکراین نیروگاه چرنوبیل را تصرف کردند. این اقدام روسیه باعث شد تا دانشمندان و کارشناسان محیط زیست درباره احتمال بحران اکولوژیکی هشدار دهند. جنگ به خودی خود اثرات مخرب محیط زیستی به جای می‌گذارد. سلاح و ادوات نظامی که هنگام درگیری مورد استفاده قرار می‌گیرند زمین‌های کشاورزی را از بین می‌برند، خاک و منابع آبی را با فلز و مواد سمی آلوده می‌کنند. چرنوبیل بدترین فاجعه هسته‌ای در تاریخ دنیاست. آوریل سال ۱۹۸۶ یکی از رآکتورها این نیروگاه منفجر شد و موارد رادیواکتیو سراسر اروپا پخش شد. زمانی که صحبت از چرنوبیل به میان می‌آید تکرار فاجعه اروپا و تمام دنیا را بیش از حد نگران می‌کند.

پس از تصرف چرنوبیل، تشعشع پرتو رادیواکتیو آن از میانگین بالاتر رفته است. داده‌های منطقه ممنوعه هم‌اکنون نشان می‌دهد که تشعشع پرتو گاما رو به افزایش است. اما آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌گوید که هنوز جای نگرانی نیست.
به گفته «سازمان دولتی بازرسی تنظیم قوانین هسته‌ای اوکراین» به خاطر اشغال روسیه و درگیری نظامی کشف علت جهش تشعشع گاما در منطقه ممنوعه غیرممکن است. برخی از کارشناسان علت این جهش را نامرغوب شدن خاک آن منطقه می‌دانند تا نشت رآکتور.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اعلام کرده که با نگرانی شدیدی وضعیت اوکراین را دنبال می‌کند. به گفته آژانس همچنان هیچ خرابی در نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل اعلام نشده است. رافائل گروسی،‌ مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هشدار داد که فعالیت نیروگاه‌های هسته‌ای منطقه ممنوعه چرنوبیل نباید به هیچ وجه مختل شوند یا تحت تاثیر قرار گیرند. آژانس سپس اعلام کرد که میزان مواد رادیواکتیو فعلا نگران‌کننده نیست. آژانس در بیانیه خود بر گفته سازمان بازرسی اوکراین تاکید کرد و در ادامه گفت که حرکت ماشین‌های نظامی باعث پخش شدن خاک آلوده‌ای می‌شود که همچنان از حادثه ۱۹۸۶ باقی ماند‌ه‌اند. هم‌اکنون پوششی روی نیروگاه ساخته شده تا از انتشار صدها تن مواد رادیواکتیو جلوگیری کند.
پیچیدگی‌های چرنوبیل همچنان باقی است
سال‌هاست که درباره حادثه چرنوبیل تحقیقات علمی و بررسی‌های دولتی انجام می‌شود اما همچنان سوال‌های بی‌پاسخ بسیاری باقی مانده است. به ویژه درباره تاثیر طولانی‌مدت نشت مواد رادیواکتیو روی سلامت افرادی که در معرض آن قرار گرفته‌اند. نیروگاه‌ هسته‌ای چرنوبیل۱۳۰ کیلومتر شمال کی‌یف و ۲۰ کیلومتری جنوب مرز اوکراین با بلاروس قرار گرفته. ۴ راکتور این نیروگاه در دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی، طراحی و ساخته شدند. مخزن آبی که به بزرگی ۲۲ کیلومترمربع به منظور تامین آب خنک‌کننده رآکتور ساخته شد از رودخانه پریپیات تغذیه می‌کند.
پس از حمله روسیه به اوکراین، دمیز شمیهال، نخست وزیر اوکراین در بیانیه‌ای اعلام کرد که نیروهای مسلح روسی کنترل نیروگاه هسته‌ای چرنوبیل و منطقه ممنوعه متروکه اطراف آن را به دست آورده‌اند. ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین نیز گفت که مدافعان اوکراینی جان خود را می‌دهند تا تراژدی سال ۱۹۸۶ دوباره تکرار نشود. آنتون گراشنکو، مشاور و معاون پیشین وزیر در وزارت امور داخل اوکراین در ۲۴ فوریه در حساب کاربری خود در فیس‌بوک نوشت: «گارد ملی که از جمع‌آوری زباله‌های ناامن هسته‌ای محافظت می‌کند با تمام قوا در حال مبارزه است.» او در ادامه می‌نویسد که اگر روسیه با توپ و تانک حمله کند، تاسیسات ذخیره ضایعات هسته‌ای نابود می‌شود و گردوغبار رادیواکتیو ممکن است مناطقی از اوکراین را فرا گیرد و به بلاروس و کشورهای اتحادیه اروپا برسد.
احیای حیات‌وحش زیر سایه جنگ
چرنوبیل و منطقه ممنوعه اطراف آن امروز میزبان گونه‌های مختلفی از حیات وحش است که به گفته مجله نشنال‌جئوگرافی، بدون دخالت انسان جان گرفته‌اند. گرگ،‌ گوزن،‌ سیاهگوش،‌ عقاب ، گراز و خرس از نمونه‌های آن است. از سوی دیگر اثرات مواد رادیواکتیو نیز همچنان در این منطقه دیده می‌شود؛ برخی از درختان رشد کامل ندارند و در بدن بعضی از جانوران میزان بالایی از ایزوتوپ رادیواکتیو سزیم-۱۳۷ دیده می‌شود.
چرنوبیل: بدترین فاجعه هسته‌ای جهان
نزدیک‌ترین شهر به نیروگاه چرنوبیل پریپیات است که تاریخ پیدایش آن به ۱۹۷۰ برمی‌گردد. پریپیات ۳ کیلومتر با نیروگاه هسته‌ای فاصله داشت و سال ۱۹۸۶ ۵۰هزار نفر در آن زندگی می‌کردند. شهر کوچک‌تر و قدیمی‌تر چرنوبیل، ۱۵ کیلومتر دورتر قرار داشت و تعداد ساکنان آن به ۱۲هزار نفر می‌رسید. بقیه آن منطقه را بیشتر مزارع و مناطق جنگلی تشکیل می‌داد. به گفته کمیته علمی سازمان ملل در مورد اثرات تشعشعات اتمی، انفجار در ۲۶ آوریل ۱۹۸۶ هنگام بازرسی و تعمیرات روتین رخ داد. اپراتورها در حال آزمایش سیستم برقی بودند که خلاف قوانین ایمنی یکی از سیستم‌های کنترل حیاتی را قطع کردند. این اقدام باعث شد تا رآکتور به‌طور خطرناکی نامتعادل شود و انرژی آن به پایین‌ترین حد برسد. با اینکه همچنان بر سر علت واقعی انفجار راکتور بحث وجود دارد اما باور عمومی بر آن است که افزایش بخار در مرحله اول و در معرض هیدروژن قرار گرفتن آن باعث شده باشد. بخار شدید به خاطر کاهش آب خنک‌کننده ایجاد شد و میزان بخار آب در لوله‌های خنک‌کننده بالا رفت. با وقوع انفجار، رآکتور ۴ از بین رفت و شعله‌های هولناکی به اطراف پخش شدند. بارانی از مواد رادیواکتیو و اجزای راکتور بر منطقه فرو ریخت و شعله‌های آتش در حال گسترش به سازه‌های مجاور بودند. باد نیز شعله‌های سمی و غبار را به اطراف می‌برد.
انفجار در جا جان دو نفر از کارکنان نیروگاه را گرفت. تا چند روز بعد، همانطور که امدادگران تلاش می‌کردند تا آتش و نشت مواد رادیواکتیو را مهار کنند، میزان مرگ و میر به علت آلودگی با مواد رادیواکتیو بیشتر شد. ۲۵۰ آتش‌نشان ۱۰ روز تلاش کردند تا بتوانند آتش را مهار کنند؛ ۱۰ روزی که انتشار مواد رادیواکتیو همچنان ادامه داشت. ۲۸ نفر از کارکنان چرنوبیل در ۴ ماه پس از وقوع فاجعه جان خود را از دست دادند. بین سال ۱۹۹۱ تا ۲۰۱۵، نزدیک به ۲۰هزار بیمار مبتلا به سرطان تیروئید شناسایی شدند که سال ۱۹۸۶ زیر ۱۸ سال بودند.
اثر چرنوبیل بر محیط زیست
مدتی پس از تشعشع مواد رادیواکتیو در چرنوبیل،‌ درخت‌های جنگلی اطراف این نیروگاه از بین رفتند. درختان به رنگ قرمز روشن درآمدند و این منطقه به «جنگل قرمز» معروف شد.
خطری که چرنوبیل را تهدید می‌کند ضایعات هسته‌ای است که در این منطقه نگهداری می‌شود. مواد رادیواکتیو در این مکان وجود دارد و برخی نقاط خطرناک محسوب می‌شود.
لیدیا زابلوتسکا، استاد اپیدمیولوژی و بیواستاتیک در گفت‌وگو با واشنگتن پست می‌گوید که افرادی که در چرنوبیل کار می‌کنند از این نقاط خطرناک آگاهی دارند اما سربازان روسی اطلاعی از چیدمان و مناطقی که نباید نزدیک شوند، ندارند. این موضوع باعث می‌شود تا تانک‌ها و دیگر ماشین‌ها به مواد رادیواکتیو آلوده شوند و به مناطق بیشتری گسترش پیدا کنند. زبلوتسکا نگران کارکنان و دانشمندانی است که زندگی خود را صرف حفاظت از دنیا در برابر یکی از آلوده‌ترین مناطق دنیا روی کره زمین کرده‌اند.
علاوه بر چرنوبیل، اوکراین دارای ۱۵ راکتور هسته‌ای است و بیش از نیم قرن است که برق مصرفی را تامین می‌کند. فرانسه و روسیه تنها کشورهایی هستند که در اروپا راکتورهای بیشتری دارند. اوکراین دارای کارخانه‌های مواد شیمیایی، معادن بدون استفاده و نیروگاه‌های دیگر به ویژه در شرق آن است. کارشناسان نسبت به تبعات محیط زیستی حمله روسیه به اوکراین همواره ابراز نگرانی می‌کنند. شرق اوکراین بسیار صنعتی است و پتانسیل وقوع فاجعه محیط زیستی در کنار بحران حقوق بشری وجود دارد.