از سال ۱۳۶۲در زمینه ساخت مستند فعالیت دارد. سال 1372 اولین کار مستندش را به عنوان تهیه‌کننده به نام «هوای تهران» ساخت، که در مورد آلودگی هوا بود. بعد در سال 79، «نگین تتیس» را ساخت؛ مجموعه‌ای 13 قسمتی درباره محیط زیست دریای خزر. این بخشی از فعالیت‌های مانی میرصادقی، مستندساز محیط زیست است. او که دانش‌آموخته رشته کارشناسی ارشد بیولوژی دریاست، با ساخت «حیات وحش ایران» در سال 87، برای نخستین بار جایزه جشنواره جهانی حیات وحش و محیط زیست انگلستان «پاندا» را در کارنامه خود ثبت کرد و چندین مستند دیگر هم در این حوزه ساخت؛ کاری چون «جان مرجان 1 و 2» درباره خلیج فارس. آثار میرصادقی چالش‌های زیست‌بوم ایران را تصویر کرده و از سوی دیگر آنطور که خودش می‌گوید بیش از همه در پی آگاه‌سازی است. او در گفت‌وگو با «پیام ما» از پستی و بلندی تجربه ساخت مستند‌ در حوزه محیط زیست می‌گوید.

آقای میرصادقی! پس از گذشت بیش از دو دهه از اولین کارهای مستندتان در حوزه محیط زیست، تعریفتان از «مستند محیط زیست» چیست؟ اهمیت این ژانر در چیست؟
مستند محیط زیست یک ژانر مستند‌سازی است که به اکوسیستم‌های مختلف و متاثر از انسان یا طبیعت بکر و چالش‌های پیش روی آن می‌پردازد. یک وظیفه مهم مستند، آگاه‌سازی و مستند کردن اطلاعات است و این دو وظیفه در مستند محیط زیستی وجود دارد و دیده می‌شود. مستند محیط زیست از طریق دریچه تلویزیون و سینما نقش آگاه‌سازی عمومی که ابزار مهمی است را ایفا می‌کند. نیاز به مستند محیط زیست در حال حاضر در کشور ما بسیار حس می‌شود. ما باید مشکلات محیط زیستی خودمان را با نگاه خودمان بسازیم، چرا که نگاه ما و مشکلات ما با دیگر فیلم‌سازان دنیا فرق می‌کند.
در این شرایط آیا مستند محیط زیست توانسته زمینه‌ساز حل مشکلات باشد؟
ما در زمینه محیط زیست مشکلات فراوانی داریم؛ از آلودگی هوا گرفته تا تغییر اقلیم، معدن‌کاری‌ها، صنعت نفت، توسعه بی‌رویه، دست‌اندازی به طبیعت و مشکلات بسیار زیاد دیگر. اگر بخواهم مثال‌های داخلی بزنم، از آثار سال‌های اخیر می‌توانم به مستند «مادرکشی»ساخته آقای سوهانی اشاره کنم که در مورد آب و خصوصا سد گتوند است. همین مستند باعث شد یک وزیر در مجلس رای اعتماد نگیرد.
مستند محیط زیست در این سال‌ها به لحاظ کمی و کیفی رشد کرده است. اما به نظر شما مستند محیط زیست در ایران در مقایسه با کشورهای پیشرو در این حوزه چه جایگاهی دارد؟
داستان مستندهای محیط زیست در دنیا فرق می‌کند به‌طور مثال آقای الگور فیلم محیط زیستی می‌سازد که در شرکت‌های بزرگ توزیع‌کننده فیلم پخش شده است. در دنیا متداول است که فیلم توسط یک کمپانی ساخته و حق پخش آن فروخته شود. ستاره‌های سینما هم به این ماجرا راه یافته‌اند و به‌طور مثال در مورد موضوعی چون سیل و تغییر اقلیم، لئوناردو دی‌کاپریو مستندی ساخت. در دنیا به موضوعات فراوانی در قابل این ژانر پرداخته می‌شود. اما در ایران بیش از 99 درصد مستند‌های محیط زیستی ساخته شده توسط صداوسیما سرمایه‌گذاری و تهیه می‌شود و از این میزان در حال حاضر حدود 80 درصد متعلق به شبکه مستند است. با این همه در حال حاضر یک انسجام ایجاد شده است.
این انحصار را مثبت می‌بینید؟
یکی از اتفاقات خوبی که در شبکه مستند شاهد آن هستیم این است که این شبکه چند زبانی بودن خود را حفظ کرده است. معمولاً انحصار در ساخت مستند باعث ایجاد یک زبان و نگاه به مستند می‌شود، که خوشبختانه این اتفاق در شبکه مستند رخ نداده است. شبکه مستند به موضوعات کمتر پرداخته شده توجه ویژه‌ای دارد. بخش‌های دیگری نیز هستند که به ساخت مستند محیط زیستی می‌پردازند که در مقابل صدا و سیما بسیار کوچک هستند. در گذشته شبکه‌های یک، سه و چهار نیز تولیدات مستند داشتند.
فکر می‌کنید شبکه مستند در علاقه‌مند شدن به ژانر مستند در بین مخاطبان ایرانی نقشی داشته است؟
به نظرم تاثیرگذاری مستند را بیشتر کرده است، نمی‌توانم در مورد افزایش علاقه مخاطبان به مستند نظری بدهم اما اتفاق خوب این است که مخاطبی که مستند را دوست دارد راحت‌تر می‌تواند به خواسته‌اش برسد.
رویکرد مستندهای محیط زیستی در ایران در گذر زمان چگونه بوده است؟
دو نکته وجود دارد، مورد اول تحول ابزار تولید مستند است که روز به روز در حال پیشرفت است و امکانات بیشتری به فیلم‌ساز برای بیان حرفش می‌دهد و به ساخت مستندهای تاثیر‌گذار می‌انجامد. نکته دوم در مورد ساده‌شدن ساخت مستند است که باعث می‌شود برخی فکر کنند ساخت مستند کار ساده‌ای است اما واقعیت اینگونه نیست. ما نباید خیلی ساده‌انگارانه به ساخت یک مستند نگاه کنیم. با یک دوربین کوچک می‌شود مستند ساخت اما باید دانست که چه کاری می‌خواهیم انجام بدهیم. این دانستن خیلی مهم است که از طریق شناخت موضوع، تحقیق و ارتباط گرفتن با آن به‌دست می‌آید.
شما خودتان بیولوژی دریا خوانده‌اید. آیا برای ساخت مستند محیط زیست باید متخصص این حوزه بود؟
اینطور نیست. داشتن دغدغه و اطلاعات می‌تواند مفید باشد. کنجکاوی درباره موضوع مستند بسیار مهم است، اگر کنجکاوی وجود نداشته باشد هرچقدر هم مطالعه انجام شود، کار اثر‌بخشی تولید نمی‌شود. در مرحله بعد نکات فنی است که باید نسبت به آنها آگاهی وجود داشته باشد و در کار رعایت شود. این دانش می‌تواند آکادمیک یا تجربی باشد.
تحقیق، بخش مهمی در یک اثر مستند است، این بخش چگونه در یک اثر مستند انجام می شود؟
اگر تحقیق را از مستند حذف کنیم، حتی اگر کار خوش‌ساخت و خوب باشد، یک کار گزارشی می‌شود نه یک مستند. در یک پروژه موفق باید یک نویسنده یا محقق خیلی خوب در کنار گروه در تمام مراحل قبل، حین و پس از تولید حضور داشته باشد. تحقیق در فیلم مستند با فیلم سینمایی بسیار متفاوت است. در فیلم سینمایی یک تحقیق انجام می‌شود و سپس ساخت فیلم شروع می‌شود اما در مستند پس از انجام تحقیق، محقق تا انتهای پروژه و حتی مراحل تدوین و میکس در کنار گروه حضور دارد تا مستند از مسیر خود خارج نشود و براساس دانش جدید پیش برود چرا که طبیعت مدام در حال تغییر است. از طرف دیگر ما مدام نیاز به یادگیری داریم اما خطری که در بین مستندسازها می‌بینم این است که برخی بعد از بردن یک جایزه دیگر خود را بی‌نیاز از یادگیری و به‌روز کردن دانش می‌دانند.
از سختی‌های ساخت مستند محیط زیست بگویید؟
مسئله اول این است که شما با طبیعت طرفید و باید تابع قوانین آن باشید. ممکن است صدها کیلومتر راه را برای ضبط تصویر طی کنید اما وقتی هوا غبار دارد، هیچ کاری پیش نمی‌رود. در یک منطقه بارندگی وجود دارد و باید صبر کنید تا هوا مناسب تصویربرداری شود، یا در جایی منتظر باران هستید اما باران نمی‌بارد. این جزئی از بدیهیات کار ماست. از طرف دیگر وقتی که قصد تهیه مستند در مورد یک موضوع خاص را دارید و این موضوع زمان و مکان خاص دارد، در برخی موضوعات زمان انتظار زیادی نیاز است. انتخاب ابزار در کار ما بسیار مهم است به‌طور مثال شما در زمان تهیه مستند از حیات وحش باید لنز مناسب همراه داشته باشید، چون زمان رویت حیوان ممکن است در حد چند ثانیه باشد. باید ریسک را در مواردی که در اختیار شماست، صفر کنید چون در برخی موارد موضوع به حد زیادی ریسک دارد. در ایران چون مستند هنرپیشه ندارد و مستندسازها معمولا آدم‌های معروفی نیستند، کار کردن سخت‌تر است و اهمیت کمتری به کار داده می‌شود. در صورتی که کار ما اگر سختی بیشتر از کارهای سینمایی نداشته باشد کمتر هم نخواهد بود. در برخی موارد افراد معروف هم وارد ساخت مستند می‌شوند اما دغدغه چندانی ندارد و این نیز مشکلی است.
نگاه مدیران به ساخت مستند چگونه است؟
معمولا مدیران حوصله سردرد ندارند و مستند یک سردرد برای آنها محسوب می‌شود. فیلم داستانی دردسر کمتری نسبت به مستند دارد و به خاطر همین توجه کمتری از طرف مدیران به سمت مستند می‌شود. یک مستندساز معمولا توانایی انتقاد زیادی در ساخت مستند دارد و اغلب این دید انتقادی سازنده است. من در مورد خوبی یا بدی انتقاد حرف نمی‌زنم. اگر شما در مورد یک گونه خاص حرف می‌زنید می‌توانید در مورد خطرات تهدید‌کننده آن حرف بزنید اما انتقاد موضوع اصلی شما نیست.
در مستند دست شما باز است که از یک شخص یا گروهی انتقاد کنید و این خیلی مطابق میل مدیران نیست و که معمولا باعث می‌شود با روی خوش با مستندسازها برخورد نشود. ما باید این اعتماد را ایجاد کنیم و هدف خود را از ساخت مستند از ابتدا بیان کنیم و به حرفمان پایبند باشیم.
با توجه به شرایط محیط زیست ایران، در حال حاضر شما کدام رویکرد انتقادی یا آموزشی را اولویت ساخت مستند می‌دانید؟
به عقیده من ساخت مستندهای آموزشی را باید اولویت بدانیم. درباره شرایط محیط زیست ایران، فکر نمی‌کنم کسی نباشد که شرایط بد محیط زیست ایران را نداند و انتقادات هر روز مطرح می‌شود. این در حالی است که در مستند آموزشی، شما دقیقا کسی که کار نادرست انجام می‌دهد را هم به راه درست دعوت می‌کنید.