ظرفیت کافی برای رفتن به سمت تدوین برنامه ملی آمایش وجود ندارد چرا که اسناد آمایش ملی استانی ضعیف هستند. این ضعف به شدتی است که مرکز پژوهش‌های مجلس در اولین پیشنهاد خود گفته است که می‌توان این اسناد را کنار گذاشت و از نو شروع کرد چرا که این اسناد آمایش سرزمین استانی نمی‌تواند مبنای تصمیم‌گیری قرار بگیرد. این در شرایطی است که کشور از زمان برنامه چهارم توسعه و از سال 1384 درگیر همین اسنادی است که اکنون مفید شمرده نمی‌شوند و بودجه قابل توجهی برای آن استفاده شده است. سال 1400 آخرین سال اجرای قانون سند برنامه ششم است و در این برنامه یکی از مهم‌ترین موارد همانند 2 برنامه قبلی ، مکلف کردن دولت به «تدوین اسناد ملی و استانی آمایش سرزمین» است.
سازمان برنامه‌وبودجه که متولی تهیه این سند است، اعلام کرده است که سند آمایش همه 31 استان کشور آماده شده اما هنوز هیچ کدام به تصویب شورای‌عالی آمایش سرزمین نرسیده است در حالی که دیوان محاسبات کشور پیش از این عنوان کرده که اسناد آمایش 4 استان ایلام، چهارمحال‌و‌بختیاری، کرمانشاه و همدان به تصویب رسیده است. در نهایت بررسی‌های مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد که هیچ کدام از اسناد آمایش استان‌ها تصویب نشده‌اند.
سازمان برنامه و بودجه پیش‌بینی کرده بود که سند ملی آمایش سرزمین تا اردیبهشت سال 1399 تدوین شود که البته این اتفاق هنوز رخ نداده است. به همین منظور مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در ماه‌های پایانی سال 1399 وضعیت تدوین این سند در کشور را بررسی کرده‌است.
بررسی‌های این مرکز نشان می‌دهد که مدت زمان طولانی فرایند تدوین، شروع چندباره تدوین اسناد، استفاده بسیار زیاد از مشاوران غیربومی، نیمه تمام رها شدن مطالعات و تغییر مداوم مشاوران مهم‌ترین مشکلات تدوین سند آمایش سرزمین در استان‌ها است.

ضعف استان‌ها در آمایش سرزمین

مرکز پژوهش‌های مجلس در بررسی خود به برخی از بزرگترین مشکلات تدوین این سند در استان‌ها اشاره کرده است برای نمونه گفته شده که در استان‌های گلستان، کردستان و اصفهان تدوین سند آمایش با چالش‌های قابل توجهی روبه‌رو شده است برای نمونه در این استان‌ها نظام آماری مناسبی وجود ندارد، بر روی مفاهیم کلیدی تفاهم و درک مشخصی نیست، محتوای تهیه شده دارای توصیفات خام و نامنسجم از وضع موجود است، بر گردشگری به عنوان محور توسعه به صورت افراطی تاکید شده است و همین‌طور ایرادات شکلی مانند تکراربخش‌ها در برنامه آن‌ها دیده می‌شود.
با توجه به اسناد موجود در کشور، مجری سند آمایش سرزمین استان اصفهان، دانشگاه اصفهان است که قرار داد آن از تاریخ 1388 شروع شده و در سال 1394 به پایان رسیده‌است. همچنین مجری این طرح در استان کردستان از سال 1389 شرکت مهندسین مشاور هامون 1 و از سال 1396 دانشگاه شهید بهشتی تهران بوده است.
در استان گلستان هم مجری سند آمایش سرزمین از سال 86 تا خاتمه آن یعنی سال 95 گروه آمایش دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان بوده است.
در استان بوشهر، دانشگاه خلیج فارس بوشهر در ابتدا به عنوان مشاور طرح انتخاب شده است که طبق گزارش دیوان محاسبات، به دلیل عدم توانایی مشاور در انجام کار، قرارداد ناتمام باقی مانده است اما پس از انعقاد قرارداد جدید با شرکت مهندسین مشاور مآب برای تدوین طرح، دانشگاه خلیج فارس بوشهر به عنوان ناظر طرح، منصوب شده است!
دربسیاری استان‌ها برای تدوین اسناد استانی فاصله طولانی میان آغاز فرآیند تدوین تا خاتمه آن وجود دارد در حالی که طولانی شدن فرایند تدوین با توجه به سرعت بالای تغییرات در عرصه‌های مختلف، بر اعتبار مطالعات انجام شده تاثیر می‌گذارد و ازآن می‌کاهد.

وضعیت بودجه تدوین سند آمایش سرزمین

از برنامه چهارم تا برنامه ششم توسعه حدود هزار میلیارد ریال برای تدوین برنامه آمایش سرزمین اعتبار تصویب شده است که از این مقدار 600 میلیارد ریال تا پایان سال 98 اختصاص یافته است.
مرکز پژوهش‌های مجلس اعلام کرده که بیشترین سهم از اعتبار مصوب کشور برای برنامه‌های آمایش استانی از 1384 تا 1398 به استان مرکزی اختصاص یافته است و استان‌های تهران، اصفهان، ایلام و سمنان در رتبه‌های بعدی قرار دارند. از سوی دیگر استان‌های خراسان جنوبی، همدان، خراسان رضوی، البرز، آذربایجان شرقی و گیلان کمترین سهم از اعتبارات مصوب را داشته‌اند.
در زمینه تخصیص اعتبارات هم به استان‌های اصفهان، بوشهر،خراسان رضوی، خراسان جنوبی، کرمان و خوزستان 100 درصد اعتبارات اختصاص یافته است در حالی که استان‌های ایلام، سمنان و قم کمترین سهم از اعتبارات مصوب‌شان را دریافت کرده‌اند.
مدت زمانی که طول کشیده تا اعتبارات لازم به استان‌ها تخصیص پیدا کند بسیار قابل توجه است برای نمونه 14 سال طول کشیده است تا استان یزد اعتباراتش را دریافت کند. در واقع مدت زمان تخصیص اعتبار در 11 استان کشور بیش از یک دهه و در 11 استان دیگر، بین 7 تا 9 سال بوده است.

بزرگترین‌چالش‌ها

مرکز پژوهش‌های مجلس مهم‌ترین مشکلات در زمینه تدوین برنامه آمایش سرزمین را در چند گروه بررسی کرده‌است، این مرکز معتقد است که در ابتدا الزامات حداقلی سند آمایش مانند وجود خواست مشخص، وجود یک دولت توسعه گرا، وجود استراتژی توسعه صنعتی وجود ندارد.
این مرکز همچنین معتقد است، اسناد تدوین شده ضعف‌های محتوایی دارند برای نمونه در این برنامه‌ها به تاثیر سیاست‌های ملی بر برنامه‌های منطقه‌ای توجه نشده‌است، رابطه متناظر میان برنامه‌ها و اهداف وجود ندارد، به بخش گردشگری توجه افراطی شده‌است، تناقضات و اشتباهات آماری در اسناد دیده‌ می‌شود و در روش‌های استفاده شده برای آمایش استان ابهام وجود دارد.
مشکل دیگر اسناد استانی ایرادات شکلی آن‌ها است به طوری که بیش از 30 درصد محتوای گزارش‌ها تکراری است و حتی اسناد ایرادات تایپی دارد.
مرکز پژوهش‌های مجلس در نهایت نظر نهایی خود را با بیان این‌که «با وجود تخصیص منابع مالی قابل توجه به تدوین اسناد آمایش استانی دستاورد قابل اتکایی به دست نیامده است»، این‌گونه اعلام کرده است: «به نظر می‌رسد در حال حاضر ظرفیت کافی برای رفتن به سمت یک برنامه ملی آمایش با کیفیت که دارای برنامه‌های پشتیبان منطقه‌ای نیز باشد، وجود ندارد. بنابراین پیشنهاد می‌شود که اسناد تدوین شده در حوزه آمایش فعالا مبنای تصمیم‌گیری قرار نگیرند.»
مرکز پژوهش‌ها همچنین 2 راه‌حل برای وضعیت پیش‌آمده ارائه کرده است. این مرکز گفته یا باید شرایط مطلوب برای تدوین مجدد اسناد ایجاد شود و کلیه اسنادی که تا کنون تهیه شده کنار گذاشته شود و یا این‌که از وضعیت موجود با دستاوردی حداقلی، حداکثر استفاده را انجام داد.