دوار نشینان را گذاشتند مقابل مسیر سیلاب و پشتشان سیل‌بند ساختند. سیل‌بندی که ساختش به بهای قطع دو هزار درخت تمام شد و برای کم کردن هزینه‌هایش هم از شن‌های روان استفاده کردند. دیگر بحث بر سر خسارت وارده به تپه ماهورها نیست، اینجا حتی آسیب وارده به منطقه پارک ملی کرخه به عنوان منطقه حفاظت شده نیز کم اهمیت جلوه می‌کند. بحث بر سر مصالحی است که حتی با مخلوط شدن با آهک هم استحکام ندارد و با یک بارندگی شدید فرو می‌پاشد. وجود سیل‌بند ماسه‌ای حاشیه کرخه می‌تواند یک روستا را زیر آب ببرد و نابودیش راه را برای ورود رمل‌ها به جنگل باز می‌کند. بماند که برداشت هزاران تن رمل زمینه ایجاد یک کانون ریزگرد دیگر را فراهم کرده؛ آن هم در خوزستان که از سال‌ها پیش گرفتار گرد‌و‌غبار شده است.

چند ماه از سیلاب‌های 98 گذشته بود که ستاد مدیریت بحران خوزستان به فکر چاره افتاد. مطالعات را دانشگاه شهید چمران اهواز به عنوان مشاور استانداری انجام داد. آن زمان تصمیم گرفتند یک سیل‌بند در حاشیه رودخانه کرخه احداث کنند تا جلوی ورود سیل به دو روستای «دوار» و «دبات» را بگیرند. روستاهایی که در سیلاب سال گذشته کمترین آسیب را دیده بودند.
عامل بروز سیلاب‌های 98 همچنان نامعلوم است اما شواهد نشان می‌دهد که آزادسازی آب سد کرخه در این سیلاب بی‌تاثیر نبوده است. وقتی حجم آب سد زیاد شد، دیگر چاره‌ای جز آزادسازی نداشتند. از دبی 500 مترمکعب در ثانیه شروع کردند و به سه هزار مترمکعب در ثانیه رسیدند. مشکل اما برداشت ناهمگون معادن شن و ماسه از حریم رودخانه‌ها بود. برخی نقاط رودخانه کاملا گود شده بود. حجم آب ورودی که زیاد شد، آب از بستر رودخانه خارج شد و هدایت شد به سمت شرق. پوشش گیاهی جلوی سیلاب را گرفت اما زهکش کشاورزی حوالی روستای «دوار» آب را به این روستا هدایت کرد.

سیل از شمال وارد دوار شد، سیل‌بند را در جنوب ساختند

این بود که احداث سیل‌بند در حوالی دو روستای «دوار» و «دبات» در دستور کار ستاد مدیریت بحران قرار گرفت. سال پیش سیلاب از شمال وارد منطقه شده بود اما سیل‌بند را دقیقا در خلاف جهت ساختند. کارشناسان زمین‌شناسی و حتی مردم محلی از این انتخاب حیرت کرده‌اند.
رضا خیرآبادی، کارشناس ژئومورفولوژی (زمین‌ریخت‌شناسی) به «پیام‌ما» می‌گوید: «پشت روستا سیل‌بند بسته‌اند و تا پل شهید ناجیان کرخه ادامه داده‌اند. در فاز بعدی هم می‌خواهند از پل شهید ناجیان تا 2500 مترمربع در بالادست رودخانه سیل‌بند را ادامه دهند. اما همه می‌دانند سیل از شمال وارد روستا شده است.» برای ترسیم بهتر این موضوع بهتر است که یک جنگ را تصور کنید که نیروهای نظامی به جای سنگر زدن در جلوی دشمن، پشت نیروهای خودی سنگر زده‌اند و نیروهای خودی را روبه‌روی دشمن قرار داده‌اند.
مکان‌یابی پروژه به گونه‌ای است که روستاییان را در مسیر سیلاب قرار داده و راه فرار را هم با سیل‌بند بسته‌اند. خیرآبادی می‌گوید: «آن‌ها پشت روستا سیل‌بند ساختند. اگر یک دفعه دیگر این سیلاب تکرار شود، سیلاب پشت این دیوار خاکی جمع می‌شود و باعث مرگ مردم می‌شود و مازاد آب به سمت شهر می‌رود.»
از شن‌های روان

برای ساخت سد استفاده کردند

مشکل فقط مکان‌یابی سد نیست. بنیاد مسکن، مجری ساخت این سیل‌بند برای کم کردن هزینه‌هایش سراغ شن‌های روانی رفته که سالیان سال درختان پارک جنگلی با پس زدنش جلوی ریزگردها را گرفته بودند.
این کار به بهانه کم کردن هزینه‌ها بوده و البته به بهای کاهش استحکام سیل‌بند ماسه‌ای و ورود ریزگردهای بیشتر به منطقه. خیرآبادی در این رابطه می‌گوید: «تپه‌ماهورها را تخریب کردند و هزار تن ماسه بادی برای احداث سیل‌بند به حاشیه جنگل آوردند. اگر چه برای استحکام بیشتر آهک را قاطی این شن‌های روان کردند اما این اقدام عملا هیچ تاثیری در استحکام بخشی ندارد.» این موضوعی است که احمد زالی، عضو هیئت مدیره انجمن دوستداران شهر و طبیعت شوش هم روی آن دست می‌گذارد. زالی به «پیام ما» می‌گوید: «بن‌مایه سد، ماسه‌ای است و این ماسه‌ها را هم از غرب کرخه می‌آورند. جنس این ماسه‌ها به گونه‌ای است که هیچ‌ گونه پیوستگی ندارد و با آب شکسته می‌شود. این تپه‌های شنی و ماسه‌ای معروف‌اند به شن‌های روان و بسیار فرسوده‌اند.»

سیل‌بند خراب شود جنگل پر از شن روان می‌شود

خوزستان همواره یکی از استان‌های غبارآلود کشور بوده. در طول یک دهه گذشته پیوسته خبرهایی از ریزگرد‌های این استان شنیده می‌شود و طرح‌هایی هم برای کنترل این ریزگردها ارائه می‌شود. از جمله کاشت درختان در شوره‌زارها. وقتی تصمیم گرفتند که هزینه سیل‌بندی که در کارکرد آن شک و تردید است را کاهش دهند، به سابقه غبارآلودگی خوزستان فکر نکردند.
هژیر کیانی، دبیر انجمن دوست‌داران طبیعت و محیط‌زیست ایذه درباره سد ماسه‌ای، به «پیام‌ما» می‌گوید: «یقینا این دستکاری در طبیعت و مستعد کردن منطقه برای تبدیل شدن به کانون ریزگرد است و هیچ توجیه فنی ندارد. چند صد میلیون پول در اراضی شوره‌زار خرج شده که چند نهال را رشد دهند، آن وقت آمدند پوشش گیاهی یک منطقه حفاظت شده را از بین بردند.»
کیانی ادامه می‌دهد: «می‌خواهند تپه‌های ماسه‌ای را مستعد ریزگرد کنند و پوشش گیاهی را از بین ببرند، به این امید که سیلاب‌ها را کنترل کنند. در صورتی که سیلاب از حوزه آبخیز دز و کارون وارد خوزستان شد.» او معتقد است که برای کنترل سیلاب باید پوشش گیاهی در استان‌های حوزه آبخیز کرخه، تقویت شود: «به جای این‌که از سرچشمه موضوع را حل کنند در پایین‌دست‌بند ایجاد کردند. این سدسازی بیهوده است چرا که قدرت و حجم سیلاب بیشتر می‌شود و نمی‌توان هر ساله، بند ایجاد کرد.»

مسطح کردن تپه‌ها برای کشاورزی

آن چه این میان کمتر مورد توجه قرار گرفته، تبعات از بین رفتن سیل‌بند ماسه‌ای است که از همین ابتدا درباره قدرت و استحکامش شک و تردید است. دو ماه پیش محمد الوندی، رئیس پارک ملی کرخه گفته بود: «به محیط زیست گفته شده است که اگر سیل بخواهد از دیوار سه متری بالا بزند، بخشی ازسیل‌بند را تخریب و سیل را به سمت سیل‌بندهای دیگر هدایت می‌کند.» اما تاثیر تخریب این سیل‌بند بر منطقه جنگلی چیست؟
خیرآبادی این پرسش را این گونه پاسخ می‌دهد: «اگر سدی که درست کرده‌اند از هم بپاشد -که چندان بعید هم نیست- تمام این رمل‌ها پخش می‌شود در جنگل و پوشش گیاهی می‌رود زیر آواری از رمل و شن.»
پشت پرده این سد و برداشت ماسه‌ها برای سیل‌بند هدف دیگری است. خیرآبادی در زمره کسانی است که معتقد است این برداشت برای مسطح‌سازی منطقه و بهره‌بردای از بخش دیگری از منطقه حفاظت‌شده برای کشاورزی است.

سیل‌بند از کجا مجوز گرفت؟

تاکنون درختان 4 هکتار از مناطق حفاظت‌شده پارک جنگلی کرخه را برای احداث سیل‌بند قطع کردند. حتی اگر شیوه محاسبه مسئولان دولتی که برای هر 20 مترمربع یک درخت حساب می‌کنند را قبول کنیم، تاکنون دو هزار درخت در این عرصه قطع شده است. البته این تازه شروع ماجراست. در فاز دوم 5هکتار دیگر از اراضی جنگلی زیر تیغ می‌رود. یعنی در مجموع 4 هزارو 500 قطعه درخت برای سیل‌بندی که کارایی‌اش از دید کارشناسان رد شده، از بین می‌رود.
قطع درختان از اردیبهشت ماه امسال شروع شد. قرار بود در ابتدا نیمی از زمین سیل‌بند از اراضی غیرقانونی تصرف‌شده کشاورزان باشد، اما مجری طرح تصمیم گرفت تمام اراضی را از منطقه حفاظت‌شده بردارد. نیمی از درختان قطع شده و مراحل خاکبرداری و احداث سیل‌بندی که هنوز مشخص نیست از چه سازمانی مجوز گرفته، آغاز شده است.

مدیریت بحران خوزستان اخذ مجوز از مدیریت بحران را رد کرد

این طرح مجوز سازمان حفاظت محیط‌زیست را ندارد اما یاسینی، پیمانکار سیل‌بند و محمد‌جواد اشرفی، مدیرکل حفاظت محیط‌‌زیست خوزستان مدعی شده‌اند که طرح مجوز ستاد مدیریت بحران را دارد. با این حال امید بن‌عباس، مدیرکل مدیریت بحران استانداری خوزستان 6 دی ماه در گفت‌و‌گو با ایسنا اعلام کرد که مدیریت بحران خوزستان در خصوص صدور مجوز برای احداث سیل‌‌بند در منطقه حفاظت‌شده کرخه نقشی ندارد.
بن‌عباس گفته است که دفتر فنی استانداری خوزستان بر اساس اولویت‌ها، زمان ساخت سیل‌بندها را مشخص کرده و بخشی از کار بر عهده بنیاد مسکن و بخشی بر عهده دفتر فنی استانداری گذاشته شده و نمی‌داند کار در این نقطه از شوش، بر عهده کدام دستگاه بوده است.
مدیرکل مدیریت بحران خوزستان در پاسخ به این‌که کدام اداره مجوز ساخت سیل‌بند را داده است، گفته: «قطعا رعایت تمام نکات مربوط به احداث سیل‌بند باید توسط پیمانکاران لحاظ شود اما مدیریت بحران خوزستان در خصوص این‌که این وسط در این ماجرا این اداره یا آن اداره مجوز صادر کرده باشد، نقشی ندارد.»
روشن نیست که چرا اداره محیط‌زیست استان خوزستان اجرای این طرح را متوقف نکرده است. پیگیری‌های «پیام‌ما» برای گفت‌وگو با محمد‌جواد اشرفی، رئیس این اداره بی‌نتیجه است و محمد الوندی، رئیس پارک ملی کرخه هم می‌گوید اجازه مصاحبه ندارد.
احداث سیل‌بند خوزستان به بهای نابودی درختان حتی مورد انتقاد سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس نیز قرار گرفته بود. او به خانه ملت گفته بود:«پوشش گیاهی خصوصا در قالب درخت و درختچه مهمترین سیل بند طبیعی است، چه سیاستی پشت این ماجرا وجود دارد که سیل‌بند طبیعی را از بین ببریم و به جای آن سیل‌بند ماسه‌ای احداث کنیم فعلا مشخص نیست.»

قطع درختان پارک ملی برای جلوگیری از زمین‌خواری

پیش از این در اوایل تیرماه اداره کل حفاظت محیط‌زیست منطقه درباره تخریب زیستگاه در محاکم قضایی شکایت کرده بود، ولی دادگاه مجری پروژه را که بنیاد مسکن خوزستان بود تبرئه کرد و پروژه ادامه یافت. به تازگی اما محیط‌زیست از مواضع خود کوتاه آمده است. مدیر کل حفاظت محیط‌زیست خوزستان به رسانه‌ها گفته: «دولت بیهوده پولی را صرف هیچ پروژه‌ای نمی‌کند. ضرورت این طرح برای ما نیز مسجل شده، ولی در ابتدا ما معتقد بودیم که بهتر است طرح به جای جنگل در زمین‌های کشاورزی که چسبیده به جنگل است، اجرا شود، اما از آنجایی که مجری محدودیت‌هایی برای تملک اراضی داشت، تصمیم گرفته شد که از اراضی جنگلی استفاده شود.» اشرفی در دفاع از این سیل‌بند گفته است که احداث دایک (خاکریز) شاید باعث شود دو هکتار از عرصه‌های حفاظت‌شده از دست برود، ولی باعث می‌شود توسعه کشاورزی و روستایی به سمت جنگل در آینده اتفاق نیفتد.
او مدعی شده که این خاکریز در آینده نقش آتش‌بُر خواهد داشت: «در تابستان امسال 70 هکتار از اراضی حفاظت‌شده در آتش سوخت، اما احداث دایک می‌تواند به‌عنوان آتش‌بر عمل کند.»
دبیر انجمن دوست‌داران طبیعت و محیط‌زیست ایذه ادعاهای مدیر کل محیط‌زیست خوزستان را رد می‌کند. کیانی می‌گوید: «آتش‌برهایی که تا به حال ایجاد شده در قالب جاده‌های خاکی و تیغ‌زدن‌های سطحی بوده است. برای ایجاد آتش بر اصلا نیاز به قطع درخت نیست. این چه منطقی است که درخت قطع کنیم برای نجات درخت‌های دیگر. اگر می‌خواستند آتش‌بر ایجاد کنند، می‌توانستند لابه لای درخت‌ها یک خاک‌برداری سطحی انجام دهند.»

محیط زیست پاسخگو باشد

کیانی درباره قطع درختان برای جلوگیری از زمین‌خواری هم می‌گوید: «صحبت مدیر کل محیط‌زیست خوزستان توهین‌آمیز است. اولا مردم روستاها و جوامع محلی ذی‌نفعان اصلی این طرح هستند و دوما اگر زمین‌خواری اتفاق بیفتد به دلیل سو مدیریت‌ها و آموزش ندادن به جوامع محلی است.» دبیر انجمن دوست‌داران طبیعت و محیط‌زیست ایذه معتقد است که باید خسارت قطع این درختان پرداخت شود و سازمان حفاظت محیط زیست پاسخگو باشد: «با چه مجوز و توجیهی اجازه قطع این درختان را دادند؟ باید متولی پاسخگو باشد و حتی برای این تخریب غرامت بپردازند. یقینا اداره کل حفاظت محیط زیست هم به عنوان ناظر باید پاسخگو باشد که چرا به وظیفه نظارتی خود عمل نکرده است.»