خواجه اتابک؛ یادبود دوره سلجوقیان

مقبره خواجه اتابک که در محله جنوب شرقی شهر کرمان و نزدیک مسجد بازار قرار دارد، از آثار اواخر قرن ششم هجری و مربوط به دوران سلجوقی می‌باشد. این بنا محل دفن “خواجه محمد اتابک” از رجال دوران سلجوقیان است. پلان بنا هشت ضلعی است که در داخل فضایی مربع دارد و عنصر تزئینی غالب در این بنا گچبری است و سنگ محراب زیبایی در ضلع غربی آن نصب است و کتیبه هایی زیبا با خط کوفی دارد. تزئینات تمامی بنا با کاشی های فیروزه‌ای مزین شده است. 

نمای خارجی این بنا مانند برج هشت ضلعی و از داخل 4 ضلعی است. هر ضلع آن را نغولی مستطیل شکل با آرایشی از آجر تشکیل می دهد. روی این نغول ها، سطوح صاف آجری پایه و حاشیه قبه را در بر می گیرد.

تزیینات آجری و گچبری و سنگ های مرمر نفیس و خطوط عالی کوفی آن بی نهایت قابل توجه است.

داخل بنا به صورت محوطه چهارگوش است و زوایای مربع داخلی به حدی نزدیک دیوار ساخته شده که تقریباً به سطح خارجی آن که شبیه کثیرالاضلاع هشت ضلعی است، منتهی می گردد.(سایت سیری در ایران)

مقبره خواجه اتابک یکی از آثار ارزنده تاریخی کرمان است که در اواخر قرن ششم هجری قمری دوران سلطنت سلسله سلاجقه در محله بازار شاه کرمان ساخته شده است. در کتاب تاریخ کرمان، به نقل از تاریخ سلاجقه، خواجه اتابک این گونه معرفی شده است:«اما رجل سیاستمدار و مقتدر دیگر این عهد(سلجوقیان) قطب الدین محمد بن اتابک بزقش، رقیب مؤید الدین ریحان بود که او نیز مردی عاقل بود و در آداب سپاهی گری کشیده عنان و دانسته  در اواخر عهد طغرل که پدرش «اتابک بزقش» وفات یافت. بر خلاف نظر و علیرغم موید الدین ناچار مقام او را نیز محترم شمردند. زیرا در ایجاد شوکت سلجوقیان مؤثر بود و چون منصب اتابکی به مؤیدالدین دادند، لابد شحنگی بردسیر و دادبگی را با قطب الدین می بایست داد. چه اهلیت و پیشوایی داشت. پنج، شش ماهی(اواخر عهد طغرل و اوایل عهد بهرام شاه) این شغل را داشت و بعدها به مقام اتابکی نیز رسید.

صاحب عقدالعلی نیز درباره خواجه اتابک چنین می نویسد:«در حقیقت سیاست و اداره امور کرمان در فترت بیست ساله پسران طغرل شاه به دست این مرد بوده است و متاسفانه همه کوشش هایی که برای نجات کرمان از فترات روزگار کرد بی نتیجه ماند. او از هر دری (فارس، عراق، یزد، خراسان و حتی قوم غزو شبانکاره) کمک خواست؛ اما کمک ها بی نتیجه بود. زیرا فساد درخت از خود درخت بود و مرکز کار کرمان آشفته مانده و اولاد طغرا شاه اختلاف داشتند.

خواجه اتابک در زمان شحنگی خود به خاطر شرایط موجود جانب احتیاط را نگه داشت و به نام بهرام شاه سلجوقی سکه زد. اما سر انجام در سال 569 هجری قمری متوجه برادر وی یعنی ارسلان شاه سلجوقی شد و یاران مسلم او گردید. 

دکتر باستانی پاریزی به نقل از تاریخ سلاجقه می نویسد:«به هر حال در این اوضاع ابتدا قطب الدین با بهرام شاه بود. لیکن کم کم متوجه ملک ارسلان شد و یک شب با باقی حشم و غلامان خویش لبیک حرم کرم ملک ارسلان زد و به خدمت او پیوست. ملک ارسلان نیز منصب اتابکی و دادبگی را به خواجه اتابک داد. افضل الدین ابوحامد کرمانی معروف به افضل کرمانی مولف کتاب عقدالعلی للموقف الاعلی از دبیران و منشیان اتابک بود. 

افضل الدین کرمانی در این باره گفته است:«قطب الدین اتابک محمد برقش(متوفی هشتم رمضان 592 هجری قمری، مردی حیم، خردمند و عاقل بود و در آداب سپاهی گری کشیده عنان و دانسته… و من در خدمت او بودم و دیوان انشا او به من مفوّض.(از قلعه دختر تا دقیانوس:ص31)