نمادی از معماری پایدار در شهرهای کوهستانی
سنگ و چوب
پیام ما- بر خلاف تصوری که درباره استان کرمان وجود دارد و آن را سرزمینی سراسر کویری می دانند، این استان شهرهایی را در دل کوه های خود جای داده است. شهرهای کوهستانی با اقلیمی مختص خود در شهرستان های مختلف استان پراکنده اند.
شهرهای کوهستانی؛ نوع معماری متفاوت از شهرهای کویری را می طلبند. مقاله زیر از سایت «معماری نیوز» شاید بتواند پاسخگوی ابهامات معماری در چنین شهرهایی باشد.
برای شهرهایی مانند ماسوله که در دامنه کوهی با شیب زیاد قرار گرفته اند و به صورت مطبق و پلکانی هستند. اگر بخواهیم به نمونه ای از آن در استان کرمان اشاره کنیم شاید بتوان از شهر هنزا نام برد. البته از معماران استان کرمان انتظار می رود تا به مطالعه مفصل درخصوص شهرهای کوهستانی استان و ارائه راهکارهایی مناسب جهت نگهداری بهتر و مناسب تر سازه های این شهرها پرداخت.
وجود بالکن ها به عنوان فضای زیستی که باعث تلفیق فضای داخلی با فضای خارجی ساختمان شده است و همچنین پنجره های بزرگ در نمای ساختمان همگی دال بر برونگرایی معماری ماسوله است.
در ماسوله نیز مانند سایر شهرهایی که در منطقه کوهستانی واقع شده اند- بافت شهری در قسمت پایین دره قرار نمی گیرد. چون در هنگام شب هوای سرد که سنگین تر است به پایین دره نفوذ می کند و همچنین در این قسمت از دره خطر سیل وجود دارد. از طرف دیگر سمت شمالی کوه همواره در سایه قرار دارد و بسیار سرد است و باعث عدم آسایش ساکنین می گردد.
مصالح: مصالح استفاده شده‌ در قسمت های مختلف بنا متفاوت و ترکیبی از سنگ خشت و چوب است که همگی بوم آورد(محلی) است. ایستایی بنا بر روی یک قطعه سنگ یک پارچه است.
معماران محلی هیچ گاه سنگ یک پارچه را نمی شکنند. چون درون آن منابع طبیعی آب وجود دارد و به همین دلیل ساختمان ها با شیب طبیعی زمین در دو یا سه طبقه ساخته شده اند که هم سازگاری معماری را با توپوگرافی طبیعی محیط نشان می دهد و هم نوعی دید منظر بسیار عالی را برای افراد در همه طبقات و فضاها فراهم می کند.
از نوعی خاک خاکستری رنگ که در محیط وجود دارد و فوش نامیده می شود نیز به عنوان عایق حرارتی و رطوبتی استفاده می شود. نکته جالب اینجاست که این خاک هر چه بیشتر پا بخورد عایق تر می شود. به همین دلیل استفاده ساکنین از بام های خانه ها به عنوان مسیر رفت و آمد عمومی به عایق تر شدن بام ساختمان کمک می کند.
سازه: دیوارها معمولا تا طبقه اول با سنگ لاشه اجرا می شوند. در فواصل مختلف (حدود یک متر) و برای پخش نیروهای وارده از سقف به پایین به طور یک نواخت از کلاف بندی یا به اصطلاح محلی چوب بست استفاده شده است.
سپس از آن که دیوار چینی به پایان رسید، بر روی دیوارهای عمود بر مسیرـ تیرهای اصلی و حمالی به نام جیرین از چوب مازو موازی با مسیر قرار می گیرد. تیرهای اصلی ضخامتی حدود 40 سانتی متر دارند. دلیل آن این است که این تیرها در دیوار نما قرار نمی‌گیرند وجود تعداد زیاد بازشوهاست که باعث می شود این دیوار قابلیت باربری نداشته باشد.
از تیرهای دیگری در نزدیکی دیوارها و موازی به جرین به نام کلیله جهت کمک به توزیع نیروها کمک گرفته می شود. در برخی مواقع وقتی عرض اتاق زیاد تر می شود از دوجیرین استفاده می شود.
بر روی جیرین تیرچه هایی به نام ورده به فاصله 20 الی 30 سانتی متر و از چوب استفاده می شود. بر روی تیرچه ها تخته کوبی یا دارچین می کنند. دارچین قطعه قطعه کردن چوب ها مثل هیزم است.
در نهایت بر روی تخته ها سرخس وحشی گذاشته می شود که در اصطلاح محلی به آن خرف می گویند. این گیاه را در تابستان جمع آوری و خشک می کنند. دوام آن پس از خشک شدن افزایش پیدا می کند. این گیاه به عنوان عایق رطوبتی عمل کرده و مانع جذب و نفوذ آب به فضای داخلی در ساختمان می شود. به عنوان آخرین متریال پوشش سقف گلی به نام فوش است که بر روی سرخس ها ریخته می شود که به کمک فوش شیی ملایمی را در سقف برای دفع آب باران ایجاد می کنند.
با توجه به تعاریف و اصول معماری و شهرسازی پایدار می توان نتیجه گرفت که ماسوله به دلایل زیر دارای طراحی معماری و بافت شهری پایدار و منطبق بر اصول زیست محیطی است:
1- استقرار بافت شهری در قسمت میانی کوهپایه متناسب با شرایط اقلیمی منطقه
2- جهت گیری شهر به سمت جنوب و جنوب شرقی متناسب یا شیب طبیعی زمین به دلیل استفاده هر چه بیشتر از گرمای خورشید در زمستان های سرد و برفی ماسوله
3- بافت شهری مطبق (پله کانی).تراکم زیاد و گسترش خانه ها در ارتفاع با حداقل مساحت هماهنگ با شیب طبیعی زمین
4- شکل گیری مسیرهای ارتباطی شمالی-جنوبی بین فضاهای شهری متناسب با توپوگرافی طبیعی زمین
استفاده از مصالح بومی مانند چوب-خشت-سنگ های طبیعی و… در معماری و سازه
5- طراحی فضاهای زیستی تابستانی(تالار)و فضای زیستی زمستانی(سومه) جهت استفاده در فصول مختلف
6- عدم وجود آلودگی های هوا، آلودگی های صوتی و سایر آلودگی های زیست محیطی
7- استفاده از منابع طبیعی مانند چشمه های طبیعی آب جهت تامین آب مصرفی شهروندان
8- طراحی سقف شیبدار با شیب ملایم جهت دفع آب باران و رطوبت ناشی از آن
9- وجود عایق های حرارتی برای مقابله با سرما در فصول سرد و عایق رطوبتی برای جلوگیری از نفوذ باران
10- استفاده از شیارهای طبیعی کوه به عنوان کانال های دفع فاضلاب شهری