ابوحامد کرمانی
بنیانگذار طب پیشگیری

افضل‌الدین ابوحامد احمد بن حامد کرمانی ۵۳۰ هجری قمری در کرمان به دنیا آمد و در 615 در کوهبنان درگذشت.
وی مورخ، طبیب، نویسنده، شاعر و فیلسوف نامدار و برجسته کرمان در قرن ششم و هفتم هجری بود.
از وی با عنوان افضل کرمان یا به کنیه اش، ابوحامد نیز یاد می شده‌است. وی نه فقط پزشکی حاذق، بلکه مورخی نکته سنج و فیلسوفی بزرگ بود و نخستین و قدیمی ترین تاریخ‌های موجود درباره‌ استان پهناور و تاریخی کرمان نیز از آثار او به شمار می‌روند.
وی مدت ها در دربار سلجوقیان کرمان به شغل دبیری و طبابت اشتغال داشت و همچنین طبیب مخصوص ملک دینار غُزّ بود و افزون بر این، به خاطر جایگاه والایش در دانش پزشکی از یاری و پشتیبانی اتابکان یزد و اولاد طغرل شاه سلجوقی نیز برخوردار بود.
وی، با بهره از پشتیبانی این زمامداران در روزگار خویش، در کرمان و همین طور در یزد، بیمارستان هایی تأسیس نمود و خود در رأس پزشکان این بیمارستان ها به طبابت و تألیف و آموزش پزشکی اشتغال داشت.
خود وی در یکی از تألیفاتش، به این واقعیت که تأسیس مدارس و بیمارستان ها توسط او، با تشویق و ترغیب و حمایت زمامداران هم عصرش بوده‌است، چنین اشاره می‌کند.
به حکم آن، مرا معایش بسیار فرموده بودند و شروع در مدارس و مارستانات کرده، مرا تکلیف اعمال نمودند…
و یا در جای دیگر، که همین موضوع را در حقّ ملوک دیار یزد و اتابکان سلغری چنین تکرار می‌کند:
… از آن حضرت، در احترام و توقیع من مبالغت می‌نمودند و مارستان با مبالغ ارتفاع، مسلم فرمودند.
از این قبیل نوشته های این پزشک ارجمند که رسالات پزشکی خویش را به زبان فارسی تدوین کرده، چنین برمی آید که وی، اساساً یکی از نخستین ادیبان و نویسندگان ایرانی بوده که در قرن ششم از کلمات فارسی مارستان یا مارستانات، به جای لغت دارالشفاء که عربی است،استفاده کرده و بعدها همین کلمات در کلام فارسی زبانان و پارسی گویان اعصار بعد، جهت توصیف مراکز درمانی (همچون بیمارستان و تیمارستان) پذیرفته و به کار برده شده اند.
از جمله کتب ارزشمند او «عقد العلی للموقف الاعلی» و«بدایع الزمان فی وقایع کرمان در جغرافیا و تاریخ کرمان است که به تاریخ افضل شهرت دارد. افضل الدین ابوحامد احمد بن حامد کرمانی در امر پزشکی تبحر داشت و پزشک مخصوص دربار سلاجقه نیز بود. رساله طبّی بزرگ و پر ارجی به نام صلاح الصحاح نیز تألیف نمود که از مهم ترین رسالات پزشکی تدوین شده در قرن ششم هجری به زبان فارسی است.
از نکات جالب توجه در مورد افضل کرمانی، تأکید ویژه‌ای است که وی در تألیفات و تقریرات پزشکی خویش، بر اصل پیشگیری از بیماری ها و مقدم دانستن پیشگیری بر درمان نموده‌است. وی در قرن ششم موضوع پیشگیری را در کنار درمان بیماری‌ها، از اصلی ترین محورهای طب و طبابت خویش قرار داده و در اشاعه این نگرش در طب کوشیده‌است. در این ارتباط، در جمله‌ای از رساله صلاح الصحاحِ وی می‌خوانیم:
حفظ صحّت، یک نیمه از جزوِ عمل است از علم طبّ، و نیمه دیگر علاج بیماران است.
این جمله که سرتاسر رساله مذکور و همین طور برخی دیگر از تألیفات پزشکی ابوحامد، به تشریح آن اختصاص دارد، حکایتگر آن است که این دانشمند و پزشک ارجمند کرمانی، با الهام از مبانی طبی ایران باستان، قرن‌ها قبل از پزشکان غربی، بر تقدّم نقش پیشگیری از بیماری ها بر درمان آن ها، تأکید و احاطه داشته و بدین اعتبار، وی را باید از بانیان اصول بهداشت و طبّ پیشگیری، نه فقط در کرمان، و نه فقط در ایران، بلکه در کل جهان شناخت و جایگاه شامخ او را در این عرصه، ستود و ارج نهاد.
ابوحامد افضل کرمان در بداهه سرایی بسیار ماهر بود. روزی در مجلسی از او خواستند که با «عدس»،«ماش»،«نخود»و«برنج» شعری فی البداهه بگوید. او بدون فکر کردن این رباعی را سرود:
تا خال عدس شکل، شبیخون‌ آورد/غلتان چو نخود، ز چشم من خون آورد/سودای دو چشم ماش گون تو / مرا از پوست، برنج وار بیرون آورد!