گنجشک زخمی بر ریل‌های راه آهن

چند اپیزود به مناسبت چاپ و انتشار مجموعه شعر «پروانه ها قربانی زیبایی اند» سروده‌ی مشترک کیوان و علیرضا براهام

1- شعریت مجموعه ی عناصر شعری است که ابعاد آن مشخص و محصور نیست و شاید بتوان بی نهایت بعد برای آن متصور بود. تعداد و اهمیت این ابعاد بستگی به خوانش ها و تاویل های فردی داشته و شخصی است.
نگارنده بر این باور است مهم ترین پارامترهایی که شعریت یک شعر آزاد را می سازند عبارت اند از: تخیل، تصویر، کشف، ایجاز، خلق، معنا، روبه رو شدن با نا به هنگامی، بازی های زبانی متعادل، تعادل در فرم و مضمون و معاصریت.
2- تخیل منطق (شاید بی منطق) شعر است و آن را از نثر متمایز می کند و می توان گفت فونداسیون یک شعر آزاد موفق را می سازد و در واقع فرم متکامل خیال بافی است. این تخیل ما به ازای بیرونی داشته و خیالات صرفا انتزاعی و ذهنی بیشتر در محدوده خیال بافی جای می گیرند. دراکثر کارهای مجموعه ی «پروانه ها قربانی زیبایی اند» تخیل شعری به طور کامل شکل نگرفته و بیشتر در مرحله ی حرف زدن ها و خیالات شخصی باقی مانده است و شاعران در نقش یک مصلح و اندیشمند اجتماعی! خطابه های ملال آوری را ایراد نموده اند که شعرهایی از این دست در این مجموعه فراوانند، از جمله شعر «ما مردگان داوودیم» سطر « کدام پاییز نامت را سرفه می کند» ، شعر آخرین زیبایی و … درجاهایی خیالهای شاعر به تخیل شعری نزیکتر می شود ، در شعر «کسی که دوستش داری در زیر باران است» سطر « زندگی / یک اعدامی بزرگ است/ که صندلی زیر پاهایش را / با هیچ لگدی نمی توان انداخت» یا در شعر « جبهه چشمان تو» سطر «من شهید شدم/ وقتی سربازی دیگردر جبهه چشمانت گل سرخ کاشت» از نمونه های نسبتا موفق تخیل شعری در این مجموعه هستند.
3- از منظر کشف زوایای پنهان و روابط اشیا در این مجموعه به نمونه های نسبتا موفقی بر می خوریم از جمله شعر شماره سه صفحه 59 « اگر به جای تفنگ پرنده در دستانمان بود / آنوقت/ چه چیزی شکار می کردیم» یا شعر « زمین « ص 122 « این زمین نیست/ خداست/ پدرم از همین زمین توانست/ دوچرخه ای برایم بخرد»
4- می گویند ایجاز اساس بلاغت در زبان است در ادبیات کلاسیک ما حافظ با « حال اهل درد… به لفظ اندک و معنی بسیار» و سعدی در گلستان با نمونه های متعدد و سایر آثار کلاسیک از جمله قابوس نامه بر اعجاز ایجاز به عنوان بنیاد بلاغت مهر تایید می زنند شاید بتوان گفت شاعر موفق به خصوص در شعر آزاد برخلاف داستان نویس در خرج کردن کلمات باید خست به خرج دهد. در این مجموعه شعر اگرچه بسیاری شعرهای کوتاه و موجز وجود دارد اما در مواردی شاعر مفاهیم قبلی را بدون ضرورت در سطرهای بعدی بازنویسی و تکرار کرده است . شعرهای « شناور سرگردان» ص 77 و «تیر از گلوی بهار شکوفه می کند» ص 80 ، این اطناب غیرضروری در برخی شعرهای علیرضا براهام بیشتر به چشم می خورد.
5- مراد از معنا در شعر معنای مستقیم نیست، بلکه شعر معنای معناها یا به عبارت بهتر معنای « معنای معناها» است مفهوم و معنای چند لایه و اتفاق آن در اعماق زبان، به شعر آزاد غنای بیشتری می بخشد ، شعرهای این مجموعه را شاید بتوان ، اشعار مفهوم محوری دانست که در اغلب آنها این معنا عمیق و به فعلیت شعری نرسیده و در سطح باقی مانده است و یا یک مفهوم به خوبی اجرا نشده است نمونه های این مدعا در این مجموعه فراوانند از جمله شعر شماره 14 ص 48 و شعر شماره 17 ص 51 . البته نمونه های موفق معنا محور هم در این مجموعه وجود دارد از جمله شعر شماره 4 ص 60 و همچنین شعر شماره 2 ص 58 ، همچنین شعر « گندم» ص 124. اگرچه از نظر فرمی به اجرای قابل قبولی نرسیده است از بابت مضمون عمیق و قابل تامل است.
6- در یک فرم زیبا ، فرم و محتوا به تعادلی نسبی می رسند، نه آنقدر معنا توسط فرم به صورت افراطی به تعویق می افتد که شاعر به هذیان گویی بپردازد و نه آنقدر مضمون بر فرم منطبق می گردد که شعر به حرف زدن تقلیل یابد. نمونه های این افراط و تفریط در شعر معاصر ما فراوانند. شکل گرایی افراطی شعر دهه 70 به بحران مخاطب در شعر دامن زد و در شهر دهه های 80 و 90 در برخی موارد ساده نویسی های نا شاعرانی شعر آزاد را به حرف زدن صرف بدل کرد و در معرض تهمت هایی چون « پلکانی نوشتن یک نثر» قرار داد. در مجموعه شعر « پروانه ها قربانی زیبایی اند» تجربیات متنوعی در این زمینه وجود دارد و به نظر می رسد شاعران در برخی موارد در دام ساده نویسی افراطی افتاده اند و هیچ اتفاق شعری در کارشان نمی افتد، مثل شعر « عصیان زمین» ص 114 و یا شعر « درد مشترک» ص 115.
7- جای بازی های زبانی در این مجموعه شعر به شدت خالی است و به نظر می رسد شاعران با تکیه افراطی بر مفهوم، شعر را به عنوان حادثه ای زبانی به فراموشی سپرده اند و بعضا شعرها از نرم عادی زبان خارج نمی شوند و به نثر شاعرانه می مانند.
8- جزئی نگری و طنز از مهمترین پارامترهای شعر مدرن است. در این مجموعه اگرچه شاعران به کلی گویی های خطابه وار پرداختند اما، در مواردی به نمونه های موفقی ازین دست نیز بر می خوریم. ازجمله شعر شماره پنج، ص39 «تورا دوست داشته باشم/ یا نداشته باشم/ به باد چه مربوط است/ که کلاهم را برمی دارد/ و به پنجره خانه ات می کوبد» که از طنز زیبایی برخوردار است.
9- مشکل اکثر مجموعه های شعر آزاد به خصوص در سالهای اخیر این است که شاعران در شعرهای بلند مجموعه ی سطرهای شعرشان به یک غایت و ساختار واحد نمی رسد و به عبارتی شعرها فاقد ساختار ارگانیک هستند. این آشفتگی سطرهای روایی در «پروانه ها قربانی زیبایی اند» نیز در جاهایی به چشم می خورد. از جمله شعرهای « آخرین زیبایی» ص30 ، « مسیح چراغ آخر نیست» ص 37 و شعر «هراس آینه ها» ص 94. ناگفته نماند که شعرهای کوتاه تر این مجموعه از ساختار محکم تری برخوردارند.
10- دیالوگ ها و شعرهای شبه گفتاری در این مجموعه وجود دارند که در خدمت شعریت نیستند و در سطح یک نثر عقیم مانده اند. مثل شعرهای « کلاغ سفید» و « زمین جای دهاتی ها نبود» که استفاده از مکان ها و بعضا زبان بومی نیز نتوانسته شعر را نجات بدهد.
11- برخی ترکیب ها، اضافه ها و عبارات این مجموعه شعری نیستند و یا در مورد اضافه های تشبیهی در مواردی وجه شبه ای وجود ندارد یا وجه شبه مناسب و زیبایی نیست و یا بسیار انتزاعی اند، از جمله « کدام پاییز نامت را سرفه می کند» ، «حلقوم فلسفه» ، « شقیقه رود»، « سم کلمات» ، «لب های درخت» و …
12- ادگار آلن پو می گوید « داستان باید به خاطر آخرین جمله و شعر به خاطر اخرین سطرش نوشته شود» ( نقل به مضمون) مثل شعر شماره 7، ص 41 که با این سطر تمام می شود « بیا عروس شو/ اسب می شوم/ برای دزدیدنت» که از شعرهای زیبای این مجموعه است. شعرهای نسبتا زیبا و موفق در این کتاب کم نیستند ازجمله شعر شماره نه « پرنده/ هی پرنده غمگین ناگفته ها/ از مجلس عزای باران به آشیانه ات برگرد/ پروانه ها/ همیشه قربانی زیبا یی اند» که به نظر می رسد سطر اول اضافه است. همچنین شعر شماره پانزده ص 49 ، «زندگی / گاهی عبور طناب/ از سوراخ سوزن است…» و یا شعر «زمین» ص 122 و شعر «دریچه رو به باران و «گل سرخ»، ص 86 که اگر چند سطری از آن حذف شود شعر موفق تری از آب در می آید.
13- به طور کلی می توان گفت با توجه به اینکه شعر آمیزه ای از قریحه، ذات شاعرانه و تکنیک است، برادران جوان براهام مطمئنا واجد این ذات شاعرانه هستند و مجموعه « پروانه ها قربانی زیبایی اند» را اگر در ظرف مذکور بررسی کنیم به عنوان اولین مجموعه کاری نسبتا قابل تامل است که با کار کردن بیشتر بر روی تکنیک شعر، گسترش دایره ی واژگان ، جدی گرفتن زبان و فرم همراه با کسب تجربیات شعری بیشتر و مطالعه مداوم شعر امروز شاهد کارهای قوی تری از انها در آینده خواهیم بود.