خراطی از هنرهایی است که در روزگاری نه‌چندان دور برای خودش رونقی داشت و هنرمندان زیادی مشغول خراطی بودند، اما توسعهٔ زندگی شهری و تمایل شهروندان به استفاده از وسایل امروزی موجب شد تا این هنر نیز مانند بسیاری از هنرهای قدیمی رو به فراموشی رود.

 

قدمت خراطی

چوب یکی از نخستین‌ ابزاری است که بشر برای دفاع از خود یا تهیهٔ ابزار زندگی از آن استفاده کرده است. با توجه به قدمت چوب در ابزار انسانی، می‌توان قدمت خراطی سنتی را کمابیش حدس زد و به عمر طولانی خراطی پی برد. بقایای نقش برجسته‌های کاخ داریوش در تخت‌جمشید نشان می‌دهد که تخت و چهارپایه و عودسوز آن به شیوهٔ خراطی تهیه شده است. «ژان شاردن»، جهانگرد فرانسوی، تحت‌تأثیر مهارت خراطان ایران قرار گرفته و در سفرنامهٔ خود در این باره گفته که حرفهٔ خراطی از هنرهای مکانیکی است که ایرانیان توانستند از آن به‌خوبی بهره‌برداری کنند و وسایل متنوعی بسازند. خراطی یکی از صنایع‌دستی کشورهای دارای منابع چوب، مانند ایران، مصر، چین و … محسوب می‌شود. خراطان با پاهای خود ابزارها و محور برش را نگه می‌داشتند تا بتوانند فرآیندهای تراش و برش را با دستانشان انجام دهند. قدمت ماشین خراطی به زمان مصر باستان برمی‌گردد. بعدها و بین سال‌های ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ پس از میلاد، وسایل خراطی‌شده جای خود را در خانه‌های اروپایی باز کردند. به‌طوری‌که اقلامی مثل فنجان و کاسهٔ چوبی از لوازم اصلی زندگی اروپاییان شدند. رفته‌رفته تکنیک‌ها و ظرافت‌های محصولات خراطی بیشتر شدند و محصولاتی مثل میز، صندلی و ظروف تزئینی توسط هنرمندان خراطی به‌وجود آمدند.

 

کوتاه و مختصر دربارهٔ خراطی

خراطی یا همان تراشیدن چوب یکی از صنایع‌‌دستی سنتی ایران است که از زمان‌های قدیم در این  مرزوبوم رواج داشته و به‌طور معمول در مناطقی از کشور که چوب در آنجا بیشتر یافت  می‌شود، رایج است. در هنر خراطی وسایل به‌صورت متقارن ساخته می‌شود و اغلب از چوب‌های نرم و اندکی مرطوب برای این کار استفاده می‌کنند. خراطی از قدیمی‌ترین هنرها بر روی چوب است که از تراش و شکل بخشیدن به چوب بر اثر حرکت دورانی دستگاه خراطی حاصل می‌شود. در این هنر برای ساخت اشیایی که حالت مدور دارند، چوب را به دستگاهی می‌بندند که حالت چرخشی دارد و در حالت دورانی چوب را با ابزاری فرم می‌دهند. قبلاً دستگاه خراطی مشتمل بر چند ابزار دستی بود که از چوب ساخته می‌شد، در حال حاضر این دستگاه علاوه‌بر تغییر شکل ظاهری از دو بازوی فلزی تشکیل شده است که با قرار گرفتن و محکم شدن حجم چوبی میان این دو بازو و چرخش چوب حول یک محور با استفاده از میله‌های فلزی (مغار)، چوب به شکل موردنظر تراشیده می‌شود. میله‌های فلزی هریک برای ایجاد فرورفتگی یا خراشیدگی خاصی استفاده می‌شوند.

 

خاستگاه خراطی

پرداختن به هنر خراطی به شیوهٔ سنتی آن‌هم به‌عنوان یک شغل در اکثر شهرهای ایران رواج داشت. یکی از زیرشاخه‌های هنر کار با چوب در کنار نجاری، منبت‌کاری، معرق‌کاری، ارسی‌سازی و خاتم‌کاری، هنر خراطی است. برای سر زدن به خاستگاه این هنر در کشورمان باید راهی اورامان شویم؛ سرزمینی کهن در دل کردستان که در تمام دنیا مردمانش را با صنایع‌دستی می‌شناسند‌. باوجوداین، به‌دلیل نبود شرایط مناسب تولید و بازار فروش استادکاران خراطی هم روزگار سکه‌ای ندارند. کارگاه‌های خراطی موجود در شهرهای سنندج و بانه بیشتر به تولید محصولاتی نظیر ساخت انواع مهره‌های شطرنج، پایه‌ها‌ی مبل و صندلی، نرده، قلیان، پیپ و چپق می‌پرداختند؛ ولی کارگاه‌های موجود در شهر سقز علاوه‌بر محصولات فوق فرآورده‌های دیگری نظیر عصا و چوب تعلیمی نیز تولید می‌کنند.

در نگاه کلی علاوه‌بر مناطق فوق، سیستان‌وبلوچستان، آذربایجان، کرمان، گیلان، اصفهان و مازندران از جمله شهرهایی است که خراطی در آن رونق زیادی داشته‌ است.

 

 ابزار و تکنیک خراطی

ابزار هنر خراطی شامل چرخ خراطی، پل، کمانه و زه، انواع مغار و مته، انواع سوهان، چاقو، تیشه، چکش و گیره می‌شود. در قدیم از خراطی برای ساخت چوب قلیان، چوب سیگار، عصا و نرده‌های چوبی استفاده می‌شده است، اما امروزه تولیدات این حرفه که با دستگاه انجام می‌شود و دیگر به‌صورت سنتی و دستی نیست، شامل مبل، صندلی، چوب رختی، قلیان، عصا و چوب سیگار می‌شود و بیشتر جنبهٔ مصرفی دارد. این هنر برای خودش تکنیک‌هایی دارد که برای ایجاد محصول خاصی استفاده می‌شود؛ مثل تراش دوک، تراش دوک تزئینی، تراش تکه‌ای، تراش صفحه و تراش کاسه.

 

 باز هم پای چینی‌ها در میان است

ورود بی‌رویهٔ محصولات مشابه صنایع‌دستی از چین، گلایهٔ همهٔ هنرمندان صنایع‌دستی است که حالا از سوی خراطان هم شنیده می‌شود. آنان معتقدند یکی از دلایل رکود هنر خراطی ورود محصولات ارزان‌قیمت و بی‌کیفیت چینی است. کارگاه‌های صنایع‌دستی خراطی در شهرهایی که هنوز هنرمندانی در‌ آن مشغول کارند، پراکنده است و خبری از راستهٔ خراطان نیست. چراغ بازاری که مشتری نداشته باشد، روشن نمی‌ماند. وجود ماشین‌آلات خراطی صنعتی، نیاز بازار به تولیدات انبوه و یک‌شکل و حمایت نکردن از تولیدات منحصربه‌فرد از عوامل تهدیدکنندهٔ این هنر محسوب می‌شود.