اوایل دی‌ماه بود که فعالان محیط زیست نسبت به استقرار کارگاه‌های مالچ‌پاشی نفتی هشدار دادند. این منطقه جزو مناطق غنی و در همسایگی زیستگاه آهوی کمیاب خوزستان (به زبان محلی ریم) در منطقهٔ حفاظت‌شده میشداغ قرار دارد. انجمن درنای امید در ادامهٔ اعتراضش به مالچ‌پاشی نفتی کمپین #نه_به_مالچ_پاشی را به راه انداخت و با ثبت یک کارزار خطاب به «سلاجقه»، رئیس سازمان حفاظت محیط زیست، توانست بیش از پنج هزار امضا جمع‌آوری کند. اینها اما مانع بیشتر شدن کارگاه‌ها نشده است. فعالان محیط زیست از استقرار سه کارگاه مالچ‌پاشی در مناطق «خسرج» و «مگرنات» در شهرستان کرخه و منطقهٔ «بیت راشد» شهرستان دشت‌ آزادگان خبر داده‌اند. طبق آگهی مناقصهٔ منتشر‌شده، قرار است عملیات مالچ‌پاشی، نهالکاری روی مالچ و قرق در سطح ۹۰۰ هکتار از ماسه‌زارهای منطقهٔ خسرج (غرب کرخه) با بیش از ۱۲ هزار تن مالچ نفتی و برآورد مالی بیش از ۲۴ میلیارد تومان اجرا شود. 

 

مالچ نفتی مجوز ندارد

«مالچ» نوعی پوشش برای تثبیت شن‌های روان در مناطق بیابانی است. مالچ نفتی که ماده‌ای شبیه به قیر سیاه است، بیش از نیم‌قرن در خوزستان سابقه دارد، اما یک دهه است که کارشناسان و فعالان محیط زیست مخالفت خود را با این روش اعلام کردند. جدال بر سر مالچ‌پاشی نفتی از سال ۱۳۹۷ بالا گرفت، وقتی که زیستگاه آهوی کمیاب خوزستان در منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ میشداغ (به زبان محلی مشداخ) در دشت آزادگان، با هجوم مالچ‌پاش‌ها سیاه شد. با اعتراض فعالان محیط زیست، مالچ‌پاشی نفتی در مناطق چهارگانه تحت حفاظت سازمان حفاظت محیط زیست ممنوع شد، اما در سال‌های ۹۸ و ۹۹ با وجود اعتراض‌ها در سایر تپه‌های ماسه‌ای ادامه یافت. با وجود پیگیری خبرنگار «پیام ما»، اداره‌کل منابع‌طبیعی خوزستان حاضر به پاسخگویی نشد و اعلام کرد توضیحات را در نشست خبری آتی ارائه می‌دهد. «وحید جعفریان»، مدیرکل دفتر بیابان سازمان منابع‌طبیعی اما در گفت‌وگو با ایسنا، استفاده از مالچ‌پاشی نفتی را «کارآمدترین روش ایجاد پوشش گیاهی در شن‌زارهای متحرک» دانسته است. به‌گفته او، «پروژه‌های مالچ‌پاشی در مناطق چهارگانه زیرنظر سازمان محیط زیست قرار ندارد. این عملیات موقتی برای حفظ رطوبت و تثبیت ماسه‌های متحرک است تا شرایط برای رویش گیاه فراهم شود و بعد از آن جنگل‌های دست‌کاشت در مناطق بیابانی ایجاد شود.»

 

قانون بودجهٔ سال ۹۸، مالچ‌پاشی را ممنوع اعلام کرد؛ مگر آنکه سازمان حفاظت محیط زیست با آن موافقت کند. موافقت «کلانتری»، رئیس سابق این سازمان، با مالچ‌پاشی نفتی در خوزستان انتقادات بسیاری به‌دنبال داشت. مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در گزارشی با عنوان «بررسی آثار محیط زیستی ناشی از مالچ‌پاشی نفتی در منطقهٔ «بیت کوصر» در دشت آزادگان نسبت به تأثیر منفی محیط زیستی اجرای این طرح بر اکوسیستم و زیستگاه منحصربه‌فرد ماسه‌زارهای این منطقه در خوزستان انتقاد کرد. حالا اداره‌کل حفاظت محیط زیست خوزستان نیز مخالفتش را با مالچ‌پاشی نفتی در غرب کرخه اعلام کرده است. آن‌طورکه روابط‌عمومی سازمان حفاظت محیط زیست اعلام کرده است «پروژهٔ مالچ‌پاشی که به‌منظور جلوگیری از پخش ریزگردها و جلوگیری از فرسایش خاک انجام می‌شود، با توجه به تأثیرات منفی بر طبیعت و محیط زیست، مورد تأیید این سازمان نیست.» «داوود میرشکار»، مدیرکل حفاظت محیط زیست خوزستان، با بیان اینکه «مالچ‌پاشی به تنوع زیستی و پوشش گیاهی در مناطقی که استفاده شده، آسیب می‌رساند» گفته است: «این اداره‌کل تاکنون برای مالچ‌پاشی در غرب کرخه مجوزی صادر نکرده.»

 

مرگ‌پاشی، ممنوع

مالچ‌پاشی از دریاچه ارومیه تا غرب کرخه، اعتراض فعالان محیط زیست را در روزهای اخیر به‌دنبال داشته است. تعدادی از انجمن‌های محیط زیستی خوزستان جمعه ۱۵ دی‌ماه در یک تجمع اعتراضی در کارگاه مالچ‌پاشی در منطقهٔ خسرج، خواستار توقف مالچ‌پاشی نفتی در خوزستان شدند. «احمد زالی»، عضو انجمن دوستداران شهر و طبیعت شوش، به «پیام‌ ما» می‌گوید: «اعتراض این کنشگران، به دستکاری طبیعت با مالچ‌پاشی و کاشت کهور است. چون این منطقه طبیعت خاص با هزاران سال قدمت دارد که شامل گونه‌های خاص گیاهی و جانوری اندمیک (بومزاد) است. برخلاف گفتهٔ سازمان منابع‌طبیعی، این عملیات به‌نفع محیط زیست نیست و باعث تغییر شکل منطقه و از بین رفتن تنوع‌زیستی آن می‌شود. انواع خزندگانی مثل آگامای سروزغی و افعی شاخدار و سوسمار خاردم و حتی آهو حیاتشان وابسته به همین زیستگاه شن‌زاری است و با پاشیدن مالچ‌نفتی و کاشت درختان کهور همهٔ این جانوران از بین می‌روند. می‌گویند کاشت کهور خارج از منطقهٔ حفاظت‌شدهٔ میشداغ خواهد بود، درحالی‌که ما شاهدیم این درخت که یک گونهٔ مهاجم در خوزستان است، به مناطق حفاظت‌شدهٔ هم‌جوار سرایت کرده که نمونهٔ آن در سطح وسیعی از جنگل‌های حفاظت‌شدهٔ کرخه است.»

 

به گفتهٔ او، «مالچ‌پاشی در این منطقه هیچ مجوزی ندارد و نه سازمان محیط زیست و نه مؤسسهٔ تحقیقات جنگل به آن مجوز نداده‌اند. ما معتقدیم انجام مالچ‌پاشی با هدف تثبیت شن‌های روان ادعای نادرستی است. چون حرکت شن‌ها در این منطقه زیاد نیست و علاوه‌بر‌این، روستایی هم در این نزدیکی وجود ندارد.» 

یکی دیگر از انتقادات این فعال محیط زیست اتلاف سرمایه‌های ملی با مالچ‌پاشی است، چراکه با این اعتبارات می‌توانستند با قرق عرصه‌ها و مرتع‌داری نتیجهٔ خیلی بهتری بگیرند. 

 

خطر برای مرطوب‌ترین ریگ‌زار

۱۴ میلیون هکتار از اراضی کشور، کانون‌های گردوغبار و ماسه‌های روان است که از این مساحت حدود ۴.۷ میلیون هکتار تپه‌های ماسه‌ای است. طبق برآوردها ۴۰ درصد کانون‌های گردوغبار را مراتع تخریب‌شده تشکیل می‌دهد، ۱۳ درصد آن را تالاب‌ها و دریاچه‌های فصلی، ۱۲ درصد اراضی کشاورزی و دیم‌کاری‌های رهاشده، ۱۴ درصد کویر، ۱۳ درصد اراضی بایر و ۶ درصد نیز جنگل‌های تخریب‌شده در مناطق خشک است. تنها بخش کمی از پهنه‌های ماسه‌ای تولیدکنندهٔ گردوغبار هستند و مابقی تولید گردوغبار قابل‌توجهی ندارد که نیاز به مالچ‌پاشی ندارد.

«حمیدرضا عباسی»، عضو هیئت‌علمی مؤسسهٔ جنگل‌ها و مراتع کشور در گفت‌وگو با «پیام‌ ما» تأکید می‌کند: «ریگ‌زارها (تپه‌های ماسه‌ای) در خوزستان اصلاً نیازی به مالچ‌پاشی ندارند. و با مالچ‌پاشی نباید اکوسیستم مرطوب‌ترین ریگ‌زار کشور را از بین ببریم.» 

 

عباسی می‌گوید: «ریگ‌زارهای این منطقه ۳۳۰ هزار هکتار وسعت دارد که از داخل عراق شروع می‌شود و تا نزدیک امیدیه گسترش دارد و ۲۲۸ هزار هکتار آن در داخل خوزستان است. این ریگ‌زار مرطوب‌ترین ریگ‌زار کشور است. به‌طوری‌که گونه‌های جانوری مختلفی در آن زندگی می‌کنند که در کشور منحصربه‌فرد هستند؛ مثل افعی شن‌زار و آهو. به‌دلیل رطوبت بسیار بالای این پهنه‌ها، در برخی قسمت‌ها پوشش گیاهی مناسبی دارند که در کشور نظیر ندارد. همین مسئله باعث شده است عشایر برای زمستان‌گذرانی به این ریگ‌زار بیایند و دام‌هایشان از آن تغذیه می‌کنند. این ریگ‌زار به‌قدری مرطوب است که در بعضی قسمت‌ها با حفر نیم تا یک متر به آب زیرزمینی می‌رسیم و من شاهد بودم که عشایر چگونه از این آب لب‌شور برای دام‌هایشان استفاده می‌کنند. اگر این آب با مواد سمی آلوده شود، روی سلامت گوشت دام عشایر هم تأثیرگذار است.»

 

مالچ مسموم

این عضو هیئت‌علمی مؤسسهٔ جنگل‌ها و مراتع کشور، توجه به دو ویژگی «مکان» و «کیفیت مالچ» را برای مالچ‌پاشی ضروری می‌داند: «فقط در مناطقی که انرژی باد بسیار زیادی دارند، روش مالچ‌پاشی قابل استفاده است که ریگ‌زارهای خوزستان به‌هیچ عنوان دارای این ویژگی باد شدید نیست. از نظر گردوغبار نیز تنها محدودهٔ کوچکی در مرز ایلام امکان تولید گردوغبار را دارد و مابقی تپه‌های ماسه‌ای خوزستان کانون گردوغبار نیستند. به‌طوری‌که در یک پژوهش مشخص شد که تپه‌های ماسه‌ای خوزستان سالی ۱ تا ۱.۵ متر حرکت می‌کنند که نشان می‌دهد فعالیت بالایی ندارند.» 

 

او بر پایش دائمی کیفیت مالچ نیز تأکید می‌کند: «منابع طبیعی اعلام کرده که قرار است ترکیب جدیدی از مالچ معرفی شود و مالچ تولیدی نیز از نظر مواد سمی به‌طور دائمی و روزانه در پژوهشگاه نفت پایش خواهد شد. به‌نظر می‌رسد نهاد مستقلی مثل انجمن‌های محیط زیستی باید روی این پایش‌ها نظارت کنند. البته رویکرد منابع‌طبیعی قرار است از مالچ‌پاشی به‌سمت ایجاد بادشکن تغییر کند و امسال آخرین سالی است که بودجه برای مالچ‌پاشی اختصاص می‌یابد و بعد از این متوقف خواهد شد.» 

 

عباسی می‌گوید: «در سال‌های گذشته مالچ نفتی که از پالایشگاه آبادان برای مالچ‌پاشی استفاده می‌شد، مقادیر بسیار زیادی مواد سمی مثل بنزن و ترکیبات حلقوی آروماتیک از جمله «آنتراسن» داشت. نمونه‌برداری‌های دوسال پیش از این مالچ نشان داد که مقدار این ترکیبات به یک هزار و پنج PPM می‌رسد، درحالی‌که میزان استاندارد ۱۰ تا ۲۰ PPM است. این ترکیب را بعضی دانشجویان پزشکی برای سرطانی کردن موش‌های آزمایشگاهی استفاده می‌کنند.»

عباسی اصرار مالچ‌پاشی در خوزستان را سؤال‌برانگیز می‌داند: «چرا مالچ‌پاشی در استان‌هایی مثل کرمان و سیستان انجام نمی‌شود؟ با توجه به قانونی که وجود دارد و هزینهٔ حمل مالچ برعهدهٔ مجری مالچ‌پاشی است، آیا نزدیکی مسافت به پالایشگاه آبادان عامل این اصرار بر مالچ‌پاشی در خوزستان است؟»