مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی که در مورد امنیت غذایی کشور ارائه شده است، اعلام می‌کند با وجود تأکید اسناد بالادستی، دولت‌ها چندان در دستیابی به هدف امنیت غذایی از طریق اتکا به تولید داخلی، موفقیت کافی را نداشته‌اند و همواره واردات نقش مهمی در تأمین نیاز داخلی داشته است. تکیه‌ بر واردات محصولات کشاورزی اساسی و راهبردی، علاوه‌بر اینکه تولید داخلی را با چالش مواجه می‌کند، وابستگی کشور را به خارج افزایش می‌دهد؛ به‌ویژه وابستگی در تأمین مواد غذایی که به‌طور مستقیم بر امنیت غذایی و غیرمستقیم بر امنیت ‌ملی اثرگذار است.

 

این گزارش یکی از چالش‌های امنیت غذایی در ایران را وابستگی قابل‌توجه کالاهای اساسی به واردات عنوان می‌کند: «چراکه افزایش قیمت غذا در جهان منجر به افزایش قیمت این کالاها در ایران خواهد شد. شاخص قیمت کالاهای اساسی در مارس ۲۰۲۲ در جهان به رقم بی‌سابقهٔ ۱۶۰ رسیده است که افزایش ۳۵ واحدی نسبت به سال ۲۰۲۱ را نشان می‌دهد. اگرچه در ماه‌های اخیر مقدار این شاخص کاهش یافته است، اما کماکان مقدار آن از سال ۲۰۲۱ بیشتر بوده و بالاتر از مسیر خطی مورد انتظار واقع شده است. یکی از دلایل افزایش کالاهای اساسی کشاورزی افزایش قیمت نفت خام (انرژی) در بازارهای جهانی است؛ زیرا رابطهٔ مثبت و معناداری بین قیمت غذا و انرژی وجود دارد.»

 

کاهش سهم محصولات راهبردی

بررسی نمودارهای منتشرشده در این گزارش بیانگر این است که در ترکیب کشت، محصولات زراعی آبی گندم بالاترین سهم را از سطح زیرکشت در سال‌های مختلف داشته است. پس از این محصول نیز «جو، شلتوک، یونجه، ذرت دانه‌ای» و سایر محصولات قرار دارند. از مجموع اراضی زیرکشت، سهم گندم بین سال‌های ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۴ نزدیک به ۴۵ درصد بوده، ولی در سال‌های اخیر به حدود ۳۰ درصد رسیده است. از‌این‌رو، محصول راهبردی گندم، زمین در اختیار خود را به سایر کالاهای رقیب واگذار کرده است. این نکته می‌تواند اهمیت توجه به محصولات اساسی را بیش‌ازپیش نمایان کند.

 

این گزارش همچنین می‌گوید: «بررسی روندهای آماری نشان می‌دهد سهم محصول گندم از کشت آبی کاهش و در کشت دیم تقریباً افزایش یافته است، ولی در مجموع سهم این محصول راهبردی از سطح زیرکشت کل کالاهای زراعی کاهش یافته است. ازاین‌رو، سهم محصول گندم علاوه‌بر کاهش در کمیت سطح زیرکشت با کاهش در کیفیت در طی ۲۰ سال اخیر، ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۹، حداکثر ۱۳.۸ درصد از سهم زراعت آبی را به خود اختصاص داده است. از‌این‌رو، تلاش برای تغییر این سهم با تداوم ساختار موجود بخش کشاورزی بسیار دشوار خواهد بود، به‌طور متوسط در سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۸ هر هکتار محصول سیب‌زمینی بیش از ۹ برابر هر هکتار گندم برای کشاورز سودآوری داشته است. این نسبت برای محصولات گوجه‌فرنگی و خیار به‌ترتیب ۸.۵ و ۷.۶ برابر بوده است.»

 

اصلاح بی‌اثر الگو

باید به این نکته توجه داشت که طرح اصلاح الگوی کشت که اخیراً توسط وزارت جهادکشاورزی ابلاغ شده است، نخواهد توانست تغییرات قابل‌‌توجه در سطح زیرکشت محصولات اساسی ایجاد کند؛ زیرا سوابق آماری سطح زیرکشت محصولات کشاورزی در ایران نشان‌دهندهٔ این است که این تغییرات با دشواری برای اصلاح ساختار تولید محصولات اساسی و کاهش هزینه‌های تولید و افزایش میزان تولید به‌ازای هر بهره‌بردار اخذ شود. مرکز پژوهش‌های مجلس با تأکید بر این نکته می‌گوید: «برآوردهای صورت‌گرفته نیز نشان می‌دهد تداوم شیوه‌های سابق مدیریتی بخش کشاورزی و منابع‌طبیعی بدون اتخاذ سیاست کارآمد در راستای ارتقای بهره‌وری در این بخش چشم‌انداز روشنی از تولید محصولات راهبردی در کشور را در بر نخواهد داشت و این موضوع باعث تشدید اختلالات فعلی در امنیت غذایی خواهد شد. محصولات اساسی زراعی در‌نظرگرفته‌شده در این برآوردها براساس آنچه که در قوانین موجود نام برده شده‌اند، عبارتند از: غلات: گندم، جو، برنج و ذرت دانه‌ای؛ حبوبات: نخود، لوبیا، عدس، دانه‌های روغنی؛ محصولات اساسی صنعتی: پنبه، چغندرقند و نیشکر؛ محصولات اساسی جالیزی: سیب‌زمینی و پیاز. بررسی کلان روند سطح زیرکشت کل محصولات زراعی حاکی از کاهش سهم سطح زیرکشت محصولات اساسی و در مقابل افزایش سهم سطح زیرکشت محصولات زراعی غیراساسی مانند محصولات جالیزی است.»

 

کاهش سهم گندم

براساس اطلاعات موجود در بازهٔ سال‌های ۱۳۹۹ تا ۱۳۶۲ یعنی برعکس سهم محصولات زراعی اساسی از کل سطح زیرکشت محصولات زراعی از ۹۴.۸ به ۹۳.۹ درصد کاهش یافته است و ۴۰ سال آینده یعنی سال‌های ۱۴۱۲، ۱۴۲۲ و ۱۴۴۲ به‌ترتیب ۰.۵۸ درصد، ۱.۱۶ درصد، و ۲.۲۳ درصد کاهش خواهد یافت و این موضوع زنگ خطری برای سیاستگذاران به‌دلیل بروز تهدید برای خودکفایی در محصولات راهبردی است.

بررسی کلان روندها حاکی از آن است که در بازهٔ سال‌های ۱۳۶۲ تا ۱۳۹۲ گروه‌های کالایی غلات و محصولات اساسی صنعتی دارای روند کاهشی در سهم از سطح زیرکشت کالاهای اساسی زراعی بودند.

از طرف تغییرات سهم کالاهای اساسی ذیل گروه غلات از سطح زیرکشت نشان‌دهنده کاهش سهم دو محصول راهبردی گندم و جو و روند افزایشی با شیب ملایم برای محصولات شلتوک و ذرت دانه‌ای است. براساس برون‌یابی صورت‌گرفته مشخص شد که سهم محصول گندم ۳.۷ و ۷.۳ درصد کاهش خواهد یافت. همچنین، سهم محصول جو از سطح زیرکشت کالاهای اساسی زراعی ظرف ۱۰ ۲۰ و ۴۰ سال آینده به‌ترتیب ۳۲.۲، ۱۶.۱ و ۶۴.۴ کاهش خواهد یافت. در خصوص کالاهای اساسی صنعتی نیز سهم محصولات پنبه و چغندرقند از سطح زیرکشت محصولات زراعی دارای روند کاهشی است و کاهش سهم پنبه با شتاب بیشتری صورت می‌گیرد.

 

طرح‌های ناکام

«فاطمه پاسبان»، کارشناس اقتصاد کشاورزی، ریشهٔ این چالش را در طرح‌های ناکام حمایتی دولت و تضعیف سیستم تعاونی می‌داند: «در مورد کالاهای اساسی مانند گندم، دولت سیستم حمایتی کاملاً شکست‌خورده‌ای دارد. این را می‌توانید به سایر محصولات کشاورزی نیز تسری دهید. خرید تضمینی محصولات اساسی به‌گونه‌ای است که منفعت کشاورز را تأمین نمی‌کند. بنابراین، طبیعی است که رغبت زارع برای کشت چنین محصولاتی کاهش پیدا می‌کند.»

به گفتهٔ او، به‌دلیل سیستم ناکارآمد تعاونی در ایران، زارع نمی‌تواند برای کشت این محصولات بر نظام تعاونی کشاورزی تکیه کند: «موضوع اساسی در این است که دولت باید بتواند سیستم مشوق و پاداش خود را تصحیح کند، نه اینکه گندمی که امسال کاشته می‌شود یک‌سال بعد مبلغ خریدش پرداخت شود. طبیعی است در چنین شرایطی زارع به فکر کشت جایگزین می‌افتد که ممکن است بر هیچ‌یک از برنامه‌های شما از جمله الگوی کشت و مانند آن سازگار نباشد.»