چند روز پیش بود که شورای بین‌المللی موزه‌ها، «ایکوم» نگرانی عمیق خود را دربارهٔ خشونت‌های کنونی حادث بر غیرنظامیان ساکن غزه ابراز و دربارهٔ بی‌توجهی به حفاظت از اموال فرهنگی و افزایش احتمالی قاچاق و تخریب اشیای فرهنگی و تاریخی در این منطقه هشدار داد و بر آتش‌بس فوری تأکید کرد. ایکوم در بیانیهٔ صادرشده‌اش نوشته بود که شورای بین‌المللی موزه‌ها بر تعهد خود دربارهٔ حفظ میراث فرهنگی استوار است و الزام همهٔ طرف‌ها را به احترام به قوانین و کنوانسیون‌های بین‌المللی از جمله کنوانسیون ۱۹۵۴ لاهه برای حفاظت از اموال فرهنگی درصورت درگیری‌های مسلحانه و دو پروتکل آن، یادآوری می‌کند.

 

«ایکوم» همچنین دربارهٔ افزایش احتمالی قاچاق و تخریب اشیای فرهنگی به‌دلیل درگیری در مناطق آسیب‌دیده هشدار داد و تعهدات حقوقی بین‌المللی را برای جلوگیری از واردات، صادرات و انتقال غیرقانونی اموال فرهنگی، مانند کنوانسیون «یونسکو» ۱۹۷۰ و کنوانسیون ۱۹۹۵ «UNITDROIT» یادآوری کرده بود.

 

شورای بین‌المللی موزه‌ها همچنین تأکید کرده بود در احترام به قوانین بشر دوستانهٔ بین‌المللی و به‌منظور جلوگیری از، از دست رفتن بیشتر زندگی‌های انسانی و حفاظت از میراث فرهنگی که برای بشریت جمعی ما ضروری است، انتظار آتش‌بس فوری دارد و تعهد خود را به اصول صلح، درک متقابل و وحدت از طریق حفظ و حراست از میراث فرهنگی اعلام می‌کند.

 

تخریب‌های جدید

هشدار «ایکوم» درحالی منتشر می‌شود که طبق آنچه «Jordantimes» در مقاله‌ای نوشته همین چند روز پیش بمباران اسرائیل آسیب جدی به ساختمان موزهٔ «خان یونس» وارد کرد. یکی دیگر از مهمترین موزه‌های غزه هم که ۴۴ سال پیش تأسیس شده و دو هزار و ۸۰۰ اثر قبل تاریخ تا مدرن را در دل خود جای داده، به‌دلیل بمباران با شکاف دیوارها و تخریب یا شکستن برخی آثار کلکسیونی‌اش مواجه شده است.

مسجد «السید هاشم» که بر روی قبر جد پیامبر «هاشم بن عبد مناف» هم ساخته شده و یک‌بار در ۱۹۱۷ میلادی و در جنگ جهانی اول ویران و دوباره بازسازی شده است نیز در بمباران‌های اخیر آسیب دیده و ترک‌هایی بر دیوارهای آن و همین‌طور مسجد «شیخ زکریا» که در قرن پنجم تأسیس شده ایجاد شده است.

مسجد بزرگ غزه معروف به «مسجد عمری» هم بزرگترین و قدیمی‌ترین مسجد در منطقه شمالی نوار غزه است که در ابتدا محل یک معبد باستانی فلسطینی بود و پس از اسلام در قرن هفتم میلادی به مسجد تبدیل شد، در حملهٔ اخیر اسرائیل، آسیب‌ دیده و با توجه به تداوم حملات هنوز از میزان تخریب آن اطلاعات دقیقی اعلام نشده است.

 

این مقاله همچنین به آسیب بمباران غزه بر تأسیسات باستان‌شناسی این منطقه هم اشاره کرده و در توضیح بیشتر نوشته است که بنای «سلطان عبدالحمید» یا «سبیل الرفاعیه» یکی از قدیمی‌ترین بناهای شناخته‌شده در دوران عثمانی و تنها سبیل باقیمانده از این دوران با آسیب‌هایی مواجه شده است.

قدیمی‌ترین کلیسای مسیحی غزه یعنی «سنت پورفیریوس» مربوط به دههٔ ۱۱۵۰ در محلهٔ زیتون این شهر هم در یک حملهٔ موشکی از سوی اسرائیل آسیب جدی دیده است.

 

همهٔ این تخریب‌ها درحالی‌است که بسیاری از سایت‌های تاریخی غزه در منطقهٔ شمالی آن قرار دارند؛ جایی که ارتش اسرائیل به غیرنظامیان دستور داده آنجا را برای یک حملهٔ تمام‌عیار تخلیه کنند و احتمال تخریب‌ها در حوزهٔ میراث فرهنگی این منطقه بسیار بالاست.

 

نوار غزه چه دارد؟

«میراث آریا» در گزارشی که به‌تازگی به‌نقل از «چشم خاورمیانه» (میدل ایست آی) منتشر کرده، نوشته است: تاریخدانانی نظیر «ژان پیر فیلیو» قدمت شهر غزه را بیش از پنج هزار سال تخمین می‌زنند و معتقدند تمدن‌های متعدد از دورهٔ فراعنهٔ مصر تا فنیقیه، فلسطینی‌ها و کنعانی‌ها و آشوری‌ها و مغول‌ها تا عصر بیزانس و اسکندر و روم تا عثمانی و بریتانیا، همگی به‌دنبال فتح غزه بودند تا به بنادر و راه‌های تجاری آن نقطه که آفریقا و آسیا را به یکدیگر متصل می‌کرد، دسترسی داشته باشند.

 

نگاهی به آثار تاریخی غزه نشان می‌دهد منطقهٔ «قلعه پاشا» که به تنها موزهٔ عمومی باستان‌شناسی در قلب شهر غزه تبدیل شده و حالا به‌عنوان یک موزه توسط وزارت گردشگری و عتیقه‌های فلسطین با کمک‌های بین‌المللی تغییر کاربری یافته است، «حمام السمره» (حمام سامری‌ها) در محلهٔ قدیمی زیتون شهر غزه از آثار تاریخی برجای‌مانده از دورهٔ عثمانی، کلیسای «سنت پورفیریوس» یا کلیسای غزه که یک کلیسای ارتدوکس یونانی و باستانی متعلق به قرن دوازدهم میلادی است و در همین روزها تخریب شد، «مسجد العمری» یا مسجد بزرگ غزه از قدیمی‌ترین مساجد تاریخی در نوار غزه، صومعهٔ «سنت هیلاریون» که تا همین چند روز قبل توسط باستان‌شناس فلسطینی در حال کاوش و مرمت بود، شهر باستانی «البلاخیه» در نزدیکی اردوگاه شاطی، «تل اسکان» (تپه خاکستر) از محوطه‌های باستانی ۴۵۰۰ساله که چند ماه قبل توسط بولدوزرها ویران شد، قلعهٔ تاریخی «برقوق» در «خان یونس» در جنوب غزه را در خود جای داده است. این منطقه سایت‌های تاریخی بسیاری دارد که باستان‌شناسان نمی‌توانند آنها را کاوش کنند.

 

فلسطین به‌طور کلی، از نظر آثار باستانی یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان محسوب می‌شود و براساس آمار ادارهٔ آثار باستانی بیش از یک‌هزار و ۹۰۰ مکان باستانی اصلی و ۱۰ هزار اثر در آن وجود دارد. اما براساس اعلام دپارتمان آثار باستانی و میراث‌فرهنگی فلسطین در همهٔ این سال‌ها، بیش از ۵۰۰ محوطهٔ باستانی و بیش از یک‌هزار و ۵۰۰ مکان دیدنی باستانی مورد سرقت و تخریب سارقان آثار باستانی از سوی اسرائیل قرار گرفته است.

 

مهد تمدن‌های تاریخی زیر بمباران

تخریب آثار تاریخی و میراث‌فرهنگی در فلسطین نگرانی‌هایی جهانی را هم برانگیخته است. همین چند روز پیش بود که «گلوبال تایمز» با تأکید بر افزایش نگرانی دربارهٔ ایمنی‌ مکان‌های تاریخی در جنگ حماس و اسرائیل، از دست دادن این آثار باستانی را یک تراژدی برای دنیا عنوان کرد و با انتشار تصویری از قدم زدن کودکان بر روی ویرانه‌های مسجدی تاریخی در «خان یونس» در جنوب نوار غزه دربارهٔ از بین رفتن میراث باستانی این منطقه هشدار داد. در بخشی از این گزارش آمده است؛ بسیاری از فعالان این تخریب میراث فرهنگی در منطقه را به‌دلیل شدت درگیری مورد توجه قرار دادند. آنها به جنگی که پیش‌ازاین در سوریه رقم خورده بود، اشاره و عنوان کردند که جنگ در سوریه منجر به تخریب تعداد قابل‌توجهی از سایت‌های میراث فرهنگی این کشور شد و بسیاری از آثار ثبت‌جهانی‌شدهٔ سوریه مانند «پالمیرا» به‌شدت آسیب دید و حالا این فاجعهٔ تخریب تاریخ دربارهٔ غزه قابل انتظار است.

این درحالی‌است که منطقهٔ درگیر در جنگ حماس و اسرائیل مهد تمدن‌های متعددی است و بسیاری از قدیمی‌ترین فرهنگ‌ها و تمدن‌های جهان را به خود دیده، از شهرهای باستانی کنعانی تا خرابه‌های رومی، از کلیساهای بیزانس تا مساجد اسلامی که پیش از این هم دچار تخریب شده‌اند.

 

بناهای غزه به ویرانه تبدیل می‌شود

«Jordantimes» هم در مقاله‌ای نوشت؛ درگیری‌های مسلحانه نه‌تنها جمعیت غیرنظامی، بلکه دارایی‌های فرهنگی این منطقه را تهدید می‌کند. این مقاله به تکرار چندبارهٔ حملهٔ نیروهای اسرائیلی به نوار غزه طی سال‌های ۲۰۰۸، ۲۰۱۲، ۲۰۱۴، ۲۰۱۹، ۲۰۲۱، ۲۰۲۲ پیش از حملهٔ اخیر اشاره کرد و نوشت که این امر منجر به آسیب‌های گسترده بر میراث شهری و معماری این منطقه شده است و هر بار که ساکنان غزه در معرض جنگ و مرگ قرار می‌گیرند، میراث تاریخی‌شان هم سرقت و تخریب می‌شود. حتی میراث فرهنگی ناملموس آنها از جمله فرهنگ، آداب و رسوم یا حتی غذاهای سنتی‌شان هم از دستکاری اسرائیل در امان نمانده است.

در این مقاله آثار باستانی غزه مورد بررسی قرار گرفته و دربارهٔ برخی از این آثار که از آسیب حملات در امان نمانده‌اند، آمده است؛ غزه شامل ۱۲ موزه با حدود ۱۲ هزار اثر باستانی است که همهٔ آنها از سوی جامعهٔ محلی حفظ شده. این موزه‌ها در نتیجهٔ بمباران اسرائیل آسیب‌های مختلفی دیده‌اند و علاوه‌بر این‌که به اماکنی بی‌حفاظ تبدیل شدند، سرقت آثار موجود در آنها هم گزارش شده است به‌گونه‌ای که حتی برخی از این آثار در موزه‌های اسرائیل به نمایش گذاشته شده‌اند.

 

میزان تخریب‌ها مشخص نیست

درنتیجهٔ تجاوزهای مستمر اسرائیل به غزه، تخمین میزان ویرانی‌هایی که بر میراث فلسطین به‌ویژه میراث معماری آن رخ داده، دشوار و حتی غیرممکن است، اما «ژان باپتیست هامبر»، باستان‌شناس فرانسوی که سابقهٔ فعالیت چنددهه‌ای در فلسطین دارد، با اشاره به تخریب آثار باستانی غزه در گفت‌وگو با سایت «MailOnline» اعلام کرده است آمادگی دارد برای بررسی تخریب کامل میراث فرهنگی غزه اقدام کند. به تأکید این باستان‌شناس، هیچ‌کسی عمداً مکان‌های تاریخی را تخریب نمی‌کند، اما شرایط فلسطین منجر به از دست رفتن اجتناب‌ناپذیر میراث فرهنگی منطقه شده، آن‌هم درحالی جامعهٔ غزه نسبت به میراث خود حساس است.

در این باره یکی از سخنگویان یونسکو نیز به «میل آنلاین» گفته است: «این سازمان از قبل نگرانی‌های بسیار جدی برای حفاظت از چند مکان تاریخی در غزه به‌دلیل فقدان سیاست عمومی برای حفاظت از آنها داشته است. در حال حاضر هم تمامی مکان‌های تاریخی و باستانی این منطقه در معرض آسیب هستند و تعداد بالای حملات راکتی به غزه و اسرائیل، مکان‌های باستان‌شناسی در سراسر منطقه را در معرض خطر بالایی قرار داده است.» 

 

**

پیش از سال ۲۰۰۷ درآمد گردشگری غزه سالانه در حدود ۱۵۰ تا ۱۸۰ میلیون دلار بود و تعداد گردشگران به صد هزار مسافر می‌رسید، اما بعد از آن اعلام شد که با محاصرهٔ کامل شهر این درآمد ۸۰ درصد کاهش داشته و ۲۰ درصد باقیمانده را گردشگران داخلی تشکیل می‌داده‌اند. گفته می‌شود پس از اوت ۲۰۱۳ گردشگری خارجی محدود به شرق بیت‌المقدس و کرانهٔ باختری شده‌ است. از سال ۲۰۰۵ به‌دلیل محاصرهٔ زمینی، هوایی و دریایی توسط اسرائیل اساساً هیچ جریان گردشگری‌ای در غزه وجود ندارد.