جلسهٔ ارزیابی اثرات محیط زیستی سد و نیروگاه لیروک در ۱۲ بهمن ۱۴۰۱ برگزار شد. صورت‌جلسهٔ آن شامل ۱۳ بند بود که در بند نخست آن به از بین رفتن ۴۱ هزار درخت در اثر ساخت این سد اشاره شده است: «با توجه به حساسیت‌های بالای محیط زیستی، با ساخت سد و آبگیری آن، حداقل ۴۱ هزار اصله درخت از بین خواهد رفت. لذا دریافت مجوز صریح و بلاشرط از اداره‌کل منابع‌طبیعی و ارائه به دبیرخانهٔ کارگروه ضروری است.» در این صورت‌جلسه که توسط «کمپین مردمی حمایت از زاگرس مهربان» منتشر شده، به مواردی چون غیبت نمایندگان منابع‌طبیعی و آب منطقه‌ای اشاره شده و در بند ۶ آن آمده است: «با توجه به غیبت نمایندگان منابع‌طبیعی و آب منطقه‌ای، لازم است این ادارات نقطه‌نظرات خود را درخصوص طرح به‌صورت مکتوب به دبیرخانهٔ کارگروه ارسال کنند.» 

 

جلسهٔ ارزیابی اثرات محیط زیستی این طرح درحالی در ماه‌های پایانی ۱۴۰۱ برگزار شد و در آن به‌صراحت به قطع ۴۱ هزار درخت اشاره شد که تلاش‌ها برای دریافت ردیف بودجهٔ این طرح از مدت‌ها قبل در جریان بود. 

مرداد ۱۴۰۱، «محمد خدابخشی»، نمایندهٔ مردم الیگودرز در مجلس، از قرارگیری دو سد «لیروک» و «زالکی» این شهرستان در ردیف قانون بودجه خبر داد و گفت: «اعتبار اولیهٔ سد «لیروک» هفت میلیارد تومان و اعتبار سد «زالکی» دو میلیارد تومان است، در پروژه‌های ملی نباید به مبلغ اعتبار اولیه نگاه کنیم بلکه آنچه مهم است، در ردیف بودجه قرار گرفتن طرح‌ها است که با توجه به کمبود منابع و مخالفت دولت برای اجرای طرح‌های جدید، در مجلس رایزنی و تلاش کردیم و موفق شدیم این دو پروژه را در ردیف قانون بودجه قرار دهیم.» 

 

مطالعات طرح سد زالکی از سال ۱۳۷۷ آغاز و در سال ۱۳۸۰ پایان یافت، اما برای ساخت سد پیگیری انجام نگرفت و پروندهٔ دو سد لیروک و زالکی از سال  ۱۳۸۰ در وزارت نیرو بایگانی شد. دو دهه بعد از آن با پیگیری‌های «خدابخشی»، نمایندهٔ مجلس، این طرح احیا شد و حتی ردیف اعتباری دریافت کرد و همین هم پرسش‌های بسیاری را برای فعالان استان به‌وجود آورد. در طول سال‌های گذشته، از ساختگاه سد لیروک تا سد دز به‌صورت زنجیروار سدهایی تعریف کردند و «مجتبی پورمقدم»، مدیر دفتر مطالعات طرح‌های برقابی شرکت آب نیرو، اوایل مرداد ۱۴۰۱ در وبیناری دربارهٔ سد لیروک گفت: «در زنجیرهٔ این سدها می‌توان به سد رودبار که در مرحلهٔ بهره‌برداری است، اشاره کرد. سد لیروک در مرحلهٔ مطالعاتی و پس از آن سدهای ذالکی و بختیاری قرار دارند و درنهایت سد دز است.» 

 

به گفتهٔ او، مهمترین چالش احداث سد زالکی نبوده، جادهٔ دسترسی و البته تبعات محیط زیستی آن بوده است. «قطعاً اجرای هر پروژه‌ای تبعات محیط زیستی به‌دنبال دارد، اما هنر مهندسان باید بر مدار کاهش تبعات زیست محیطی باشد؛ اگرچه‌ در اجرای سد لیروک تبعات زیست محیطی وجود داشت که سعی کردیم آنها را کاهش دهیم، اما به یقین اجرای سد ذالکی تبعات بسیار ناچیزی نسبت به سد لیروک  برای محیط زیست خواهد داشت.»

مدیر طرح‌های برقابی شرکت آب نیرو درحالی از کاهش تبعات محیط زیستی گفته که نه در گزارش ارزیابی و نه در عمل، خبری از این کاهش در میان نیست و البته مسئولان محیط زیست استان هم مخالف جدی راه‌اندازی این سدها با این حجم از تبعات هستند.

 

جاده و سد بدون مجوز محیط زیست

صحبت از قطع ۴۱ هزار درخت در منطقه درحالی در گزارش ارزیابی عنوان شده است که برخی منابع، از قطع ۴۶ هزار بلوط در دو استان لرستان و چهارمحال‌وبختیاری و به‌بهانهٔ تولید برق خبر می‌دهند. در این میان «مجتبی آهور»، معاون محیط انسانی حفاظت محیط زیست استان لرستان، به «پیام‌ما» می‌گوید: «برخی ارزیابی‌ها خبر از قطع ۹۰ هزار درخت را می‌دهند. این برای منطقه اسفناک است و ما هرگز موافق اجرایی شدن چنین موردی نیستیم. سؤال ما این است که چطور با نابودی زاگرس قرار است چنین طرحی عملیاتی شود.» به گفتهٔ او، گزارش ارزیابی در استان بررسی شده و حالا به تهران ارجاع داده شده است و در استان هم بررسی‌ها با آرامش و دقت بوده تا ببینند آیا خواست وزارت نیرو و سایر ارگان‌ها برای ساخت این سد منطقی است یا خیر؟

 

پاسخی که تاکنون محیط زیست لرستان به این طرح داده، منفی است. آنها نگران از بین رفتن یکی از بهترین و بکرترین مناطق جنگلی زاگرس هستند و مسئلهٔ نزدیکی سد به مناطق حفاظت‌شده هم در میان است. آهور ادامه می‌دهد: «ما برای ساخت سد در این منطقه قانع نشده‌ایم و با سازمان جنگل‌ها هم مکاتبه داشتیم و از آنها پرسیدیم آیا مجوزی برای این کار صادر شده؟ هنوز منتظر پاسخگویی آنها هستیم و تا جایی که می‌دانم همکارانمان در محیط زیست چهارمحال‌وبختیاری هم موافق این طرح نبوده‌اند و مجوزی صادر نکرده‌اند.»

از دیگر موارد تخلف در این منطقه، جاده‌سازی‌های بدون مجوز است. جاده‌هایی که گفته شده راه دسترسی به سد را آسان می‌کند. یکی از آنها جادهٔ الیگودرز به مسجد سلیمان است؛ جاده‌ای که آهور می‌گوید آدون مجوز سازمان محیط زیست ساخته می‌شود. «هیچ توجیهی برای ساخت این جاده وجود ندارد. جاده در کنار رودخانه درحال ساخت است و ۵۰ هزار اصله درخت را برای ساختش قطع کرده‌اند. درختانی که برخی از آنها ۵۰۰ساله بوده‌اند و سؤال این است که براساس کدام قانون چنین تخریب‌هایی انجام می‌گیرد و نمی‌توان مقابل آنها ایستاد؟»

او نگران تخریب‌های رخداده در منطقه است و می‌گوید ما همهٔ تلاشمان را کردیم تا به طرح‌های مخالف توسعهٔ پایدار مجوز ندهیم «اما بدون مجوز هم کارهایی در جریان است و ما نگران وضعیت منطقه هستیم.» 

 

طرح‌های بدون مجوز، عملیاتی می‌شوند

سدها در منطقهٔ بشارت و جنوب‌غربی استان لرستان قرار دارند. سدهایی در نزدیکی هم که به گفتهٔ «مجید دریکوند»، عضو هیئت‌مدیرهٔ شبکه سمن‌های محیط زیستی لرستان توجیهی برای ساخت آنها نیست، مانند بسیاری دیگر از سدهایی که در سال‌های اخیر و بدون توجیهات محیط زیستی ساخته شده‌اند. «سدها به‌صورت غیرحرفه‌ای و غیرفنی ساخته شده‌اند. ما در این منطقه دغدغهٔ انتقال آب از الیگودرز به قم را هم داریم؛ انتقال آبی که باعث برهم خوردن توازن اکولوژیکی منطقه شده است.» او می‌گوید میزان انتقال و حجم آب مشخص نیست و این، در‌حالی‌است که ساخت «سد معشوره» در لرستان هم از دیگر مناقشات سال‌های اخیر بوده است؛ سدی که بعد از سیلاب عظیم و پرخسارتی که دشت خوزستان را درنوردید، در کنار سد دز، کارون و گتوند در لرستان جانمایی شد و حالا دریکوند می‌گوید این سد در حدفاصل نورآباد و کوهدشت هم مجوز ارزیابی ندارد. این عضو پیشین شورای شهر خرم‌آباد، می‌گوید: «نمایندهٔ مجلس استان در تلاش برای راه‌اندازی این طرح‌های توسعه‌ای بدون مجوز هستند و این باعث نگرانی ماست که درصورت چنین اتفاقی سرنوشت منطقه در آینده چه خواهد شد.»

 

این فعال محیط زیست به درختانی که براساس گزارش ارزیابی قطع خواهند شد، اشاره می‌کند و می‌گوید تاکنون برخی از این درختان قطع شده است و این درحالی‌است که منطقهٔ بشارت یکی از رویشگاه‌های متراکم و دانه‌زاد مهم استان در زاگرس میانی است. «شنیده‌ایم سازمان منابع‌طبیعی برخی درختان را نشانه‌گذاری کرده، اما پیمانکار بدون توجه به این امر درختان را قطع کرده است. قطع درختان به‌بهانهٔ جاده‌سازی هم رخ داده. ما در منطقهٔ ۲۰۰ روستای کوچک با ساکنان محدود داریم، اما به‌بهانهٔ راه ارتباطی درختان بسیاری از بین رفته‌اند، درحالی‌که اصلاً نیاز به ساخت چنین راهی نبوده است.» 

فعالان و مسئولان محیط زیست برای پرسش‌های مطرح شده پاسخی ندارند. آنها می‌گویند این حجم از تخریب در منطقه توجیهی ندارد، اما کسی به آنها نمی‌گوید چرا ۴۱، ۴۶ یا ۹۰ هزار درخت برای ساخت سدی در میان کوه قطع می‌شود و فریادها به جایی نمی‌رسد. کسی به آنها نمی‌گوید سرنوشت زاگرس با این حجم از قطع درختان در هر نقطه‌اش چه خواهد شد و پاسخ به این سؤالات نگرانی هرروزه آنهاست.