برای مدیریت انرژی

با توسعۀ بهره‌برداری از انرژی یعنی آب و برق، لازم بود تا نهادی بالادستی زمامدار شود و چون استفاده‌کنندگان افزایش چشم‌گیری یافته بودند، دیگر ارگان‌هایی چون سازمان آب تهران، بنگاه برق تهران، بنگاه مستقل آبیاری و ادارۀ ‌کل لوله‌کشی آب تهران که آب‌رسانی و بر‌ق‌رسانی را تحت تکفل داشتند، به‌تنهایی پاسخگو نبودند و ضرورت تمرکز امور آب و برق و انرژی در یک مجموعۀ منسجم و دخالت مؤثرتر دولت در امور زیربنایی مانند آب و برق احساس می‌شد. هم‌چنین تعدد و تکثر متولیان اجراییِ موازی و مشترک در این عرصه که به‌جز آن سازمان‌ها، سدهای محمدرضاشاه پهلوی (دزِ کنونی)، فرح (سفیدرودِ کنونی)، شاهپور اول (مهابادِ کنونی) و شهناز (اکباتانِ کنونی) که تا آن زمان (سال ۱۳۴۲) به بهره‌برداری رسیده و وارد چرخۀ انرژی شده بودند، سلب نظام و انسجام را در پی داشت. برهمین‌پایه، درست شصت‌سال پیش، یعنی بیست‌وششم اسفند ۱۳۴۲، «قانون راجع‌به تأسیس وزارت آب و برق»، به ‌تصویب مجلسین شورای ملی و سنا رسید که هدفش «حداکثر استفاده از منابع آب و تأمین برق کافی برای مصارف شهرها و روستاها و نیازمندی‌های کشاورزی و صنعتی کشور» بود و وظایف آن را «تهیه و اجرای برنامه‌ها و طرح‌های مربوط به تأمین آب و انتقال آن به مراکز عمدۀ مصرف، نظارت بر نحوۀ استفاده از منابع آب کشور، نظارت بر نحوۀ جاری‌ساختن فاضلاب شهرها و واحدهای صنعتی، تهیه و اجرای برنامه‌ها و طرح‌های تولید و انتقال نیرو به منظور تأسیس مراکز تولید برق منطقه‌ای و ایجاد شبکه‌های فشار قوی سراسر کشور [و] نظارت بر نحوۀ استفاده از نیروی برق» ذکر کرد و حتی نهادهایی چون «سازمان آب تهران و بنگاه برق تهران و بنگاه مستقل آبیاری و سازمان برق ایران و سایر سازمان‌های دولتی که برای احداث و بهره‌برداری از‌سدها و منابع آب و برق کشور به وجود آمده‌اند» نیز به زیر تیولات آن برده شد.

 

بد نیست بدانید قانون تأسیس وزارت نیرو در ۲۸ بهمن ۱۳۵۳ به تصویب دو مجلس رسید و نخستین وزیرش نیز، معاون روحانی یعنی «ایرج وحیدی» شد اما پس از تأسیس سازمان انرژی اتمی ایران، چون آن هم زیرمجموعۀ حوزۀ انرژی محسوب می‌شد، از خرداد ۱۳۵۷ به تحت ادارۀ آن پیوست.

 

به نیتِ توسعه گردشگری

در هفدهم فروردین ۱۳۴۲، «به‌منظور معرفی بیشتر کشور شاهنشاهی و آشناساختن سایر ملل به خصوصیات ملی و آثار تاریخی و تمدن ایران و هم‌چنین ترغیب‌ جهانگردان و ایرانیان به مشاهدۀ آثار باستانی و مناظر طبیعی کشور و ایجاد تسهیلات لازم در مسافرت آنها و تمرکز و هماهنگی کامل در امور مربوط به سیاحت»، در ادامۀ سلسله نهادهایی که برای توسعۀ گردشگری ایران تشکیل شدند و نخستین‌شان، ادارۀ سیاحان خارجی و تبلیغات ذیل وزارت داخله (کشور) در سال ۱۳۱۴ بود، «سازمان جلب سیاحان» تشکیل شد و این برای نخستین‌بار بود که سازمانی مستقل برای این حوزه شکل می‌گرفت. اما قانون تأسیس آن در دهم خرداد ۱۳۴۴ و اساسنامۀ آن در ۲۱ اردیبهشت ۱۳۴۵ به تصویب مجلسین رسید. 

 

در همان سال ایجاد این سازمان، ایران که به عضویت اتحادیۀ بین‌المللی سازمان‌های رسمی جهانگردی درآمده بود، در کنفرانس آن در رمِ ایتالیا شرکت کرد. در سال ۱۳۴۶ بنا به پیشنهاد سازمان جلب سیاحان، یک شرکت دولتی به نام «شرکت تأسیسات جهانگردی» برپا شد که مطابق اساسنامه «به‌منظور توسعۀ تأسیسات جهانگردی که عبارتند از: میهمان‌خانه، میهمان‌سرا، رستوران، چای‌خانه، استراحت‌گاه، اردوگاه، تأسیسات کنار دریا، مراکز فروش کالاهای سوغاتی، حمام‌های آب معدنی و هر نوع محل دیگری که برای استراحت، تغذیه، بیتوته و تفریح جهانگردان و سیاحان مناسب باشد، شرکتی به نام شرکت سهامی تاسیسات جهانگردی… به وجود می‌آید.» تأسیس مراکز اقامتی در این شرکت جدید متمرکز شد و به‌دنبال آن در بسیاری از شهرهای کشور کلنگ ساخت هتل‌ها و میهمان‌سراهای مدرن زده شد که اکنون با نام هتل‌های جهانگردی شناخته می‌شود.

 

پس از تأسیس این سازمان که مقر آن در خیابان وصال شیرازی بود، در جریان برنامه‌های سوم تا پنجم عمرانی، اقدامات زیادی در راستای تخصیص بودجه، افزایش اعتبارات عمرانی و اعطای وام به بخش خصوصی برای بالابردن سطح کمی و کیفی تأسیسات پذیرایی و اقامتی صورت گرفت و برای مثال در استان اصفهان، با سرمایه‌گذاری مستقیم دولت، اعطای وام به شهرداری و بخش خصوصی، هشت مهمان‌خانه، چهار مهمان‌سرا، شصت‌وپنج مسافرخانه، یک مرکز آب معدنی، یک اقامتگاه جوانان، یک مرکز تفریحی و ییلاقی و یک اردوگاه جهانگردی ایجاد شد.

 

لزوم تقویت روستا

«سازمان مرکزی تعاون روستایی» در راستای اهداف اصلاحات ارضی در سال ۱۳۴۲ با ماهیت شرکت سهامی دولتی (۷۸.۲ درصد سهم دولت و ۲۱.۸ درصد سهم تعاونی‌های روستایی و کشاورزی) و با نیت «پیشرفت و توسعه و تقویت تعاون در روستاها» تأسیس شد و اساس‌نامه‌اش در نهم اسفند ۱۳۴۶ به تصویب مجلسین شورای ملی و سنا رسید. همچنین مقرر شد تا به‌دنبال تشکیل وزارت اصلاحات ارضی و تعاون روستایی در پاییز همان سال، از ذیل وزارت کشاورزی به این وزارت‌خانۀ تازه‌تأسیس انتقال یابد که وظایف ۱۹ گانه‌ای برای آن لحاظ شد: «آموزش اصول تعاون و روش ادارۀ شرکت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی روستایی، تربیت کارمند برای سرپرستی این شرکت‌ها و اتحادیه‌ها، توسعۀ شبکۀ تعاونی در روستاها، کمک اعتباری به شرکت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی به منظور افزایش محصول و درآمد دهقانان، بازاریابی برای فروش محصول کشاورزان، توسعه و تقویت صنایع روستایی، ایجاد ارتباط با شرکت‌های تعاونی مصرف و کارگری، ایجاد ارتباط با سازمان‌های بین‌المللی تعاونی، حسابرسی شرکت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی روستایی، تحصیل اعتبار از بانک‌ها و سایر مؤسسات مالی و بازرگانی، تضمین اتحادیه‌ها و شرکت‌ها در مقابل مؤسسات داخلی، باز کردن حساب جاری نزد بانک‌ها، انجام معاملات بازرگانی مورد لزوم، فراهم آوردن موجبات توسعه عملیات بازرگانی شرکت‌ها و اتحادیه‌های تعاونی، اقدام به تشکیل شرکت – مشارکت در سرمایه‌گذاری و هم چنین کمک اعتباری به شرکت‌هایی که تمام یا قسمتی از عملیات آنهاغ در بهبود‌ وضع کشاورزان عضو شرکت‌های تعاونی مؤثر باشد، دفاع از منافع صنفی اتحادیه‌ها و شرکت‌های تعاونی روستایی، همکاری با انجمن‌های ده و مأموران وزارت آبادانی و مسکن به منظور آبادانی و نوسازی روستاها، بررسی و فراهم کردن تسهیلات و یا عقد قرارداد با مؤسسات بیمه به منظور بیمه نمودن دام و محصولات کشاورزی و بیمه نمودن کشاورزان در مقابل امراض و ازکارافتادگی و بازنشستگی [و] همکاری و تشریک مساعی با شرکت‌های سهامی زراعی بر اساس برنامه‌هایی که از طرف وزارت اصلاحات ارضی و تعاون روستایی تهیه‌خواهد شد.»

 

در پی انحلال وزارت اصلاحات ارضی و تعاون روستایی و راه‌اندازی وزارت تعاون و امور روستاها در ۲۳ اسفند ۱۳۴۹ به تحت مدیریت آن رفت و وقتی وزارت کشاورزی و منابع طبیعی و وزارت تعاون و امور روستاها در یک‌دیگر ادغام و وزارت کشاورزی و عمران‌ روستایی در ۲۵ خرداد ۱۳۵۶ ایجاد شد، به زیر قیمومیت آن رفت. نام این وزارت‌خانه هم در هشتم آذر ۱۳۶۲ به وزارت کشاورزی تغییر یافت و پس از ادغام وزارت‌خانه‌های کشاورزی و جهاد سازندگی و تشکیل وزارت جهاد کشاورزی در ششم دی ۱۳۷۹ زیرمجموعۀ آن شد.